تفسیر آیه ۱۷۰ سوره آل عمران

«فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»

«به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است‏ شاد مانند و براى كسانى كه از پى ايشانند و هنوز به آنان نپيوسته‏‌ا‌ند شادى مى‏‌كنند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهگين مى‌‏شوند»

آیات قبل جای‌گاه شهید را تبیین و ترسیم کرد و در ادامه می‌فرماید: «فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ»

«فَرِحِينَ» فرح صفت مشبهه است. فرح خوشی پنهان نیست، بلکه خوشی است که هم ریشه در باطن فرد دارد و هم در ظاهرش نمایان است.

بعضی می‌گویند: فرح خوشی ظاهر و باطن است و بشارت از بشره به معنی پوست است یعنی خوشی که در ظاهر به شدت نمایان است.

«فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ»

نتیجه معامله کردن با خداوند سبحان

قرآن به صراحت اعلام می‌کند شهدا به جهت معامله‌ای که با خدای سبحان داشته‌اند همواره خوش‌اند، چه زمانی که اراده صحیحی از آنان صادر شد و یا به فعلیت رسیده و چه زمانی که به شرف شهادت نایل آمده‌اند و چه در عالم برزخ و قیامت.

شهید معامله‌ای می‌کند که سود آن در همه عوالم برای او بسیار واضح و آشکار است و به همین دلیل هرگز تردیدی در تصمیم‌اش راه نمی‌یابد.

معامله او برای رسیدن به بهشت و رضوان الهی نیست بلکه صرفاً غرض وصال به حق است.

علت خوش بودن شهدا

مفسرین توجه‌ به نعمات را دلیل خوش بودن همیشگی شهید می‌دانند، شهید اراده، اجرا، ایمان و عمل خود را فضل خدای سبحان نسبت به خویش می‌داند و از این روست که در میدان بندگی از خدای سبحان امتیاز خاصی طلب نمی‌کند زیرا خدای سبحان بدون درخواست شهید تمامی امتیازات را یکباره به وی عطا کرده و شهدا به جای آنکه سختی‌های عرصه انجام مسئولیت را ببینند همیشه شاهد امتیازی هستند که خدای سبحان در اختیار آنان قرار داده به همین جهت علی الدوام خواستار شکر این امتیازند.

«فَرِحِينَ» انسان نوعاً نیازمند اکرام است اگر این احترام از سوی مردم باشد ماندگار نیست زیرا مردم روزی انسان را اکرام می‌کنند و روز دیگر از او روی گردانند اما اکرام خدای سبحان و به تبع اکرام حضرات معصومین برای شهید باقی و ماندگار و جاودانه است و همین امر سبب فرح و شادی او می‌گردد.

فعل «آتاهم» بیان می‌دارد چنان نیست که خدای سبحان در آینده به آنان نعمت خواهد داد بلکه آنان هم اکنون خوشحالند چرا که از نعمت برخوردارند. حضرت حق از گذشته دور توفیق اراده صحیح و انتخاب صحیح و حضور در محضر خدای سبحان را به آنها عطا کرده و شهدا تنها از نعمت‌ها بهره می‌برند و به جهت آن خوشحالند.

«فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ» اگر کسی در صحنه انجام وظیفه تمامی موجودی خویش را به خدای سبحان عطا کند آن خوشی و فرح حقیقی که به عباد وعده داده شده نصیبش می‌شود که بر روح و روان تأثیر می‌گذارد. یکی از عوامل ناخوشی افراد در جامعه آن است که با خدای سبحان معامله درستی انجام نداده‌اند چون اگر هر دو طرف معامله درست باشد به یقین تأثیر آن مثبت و دل‌چسب است که فرح و خوشی در پی دارد.

خوشی شهید از جذبه الهیه‌ای است که نصیب او شده است «فَرِحِينَ» یعنی الحمدلله در قرعه کشی خوشبختی من انتخاب شدم. عنایت الهی نصیب من شده و او این عنایت را امتیاز خاص می‌داند و صحنه انجام وظیفه و اداء تکلیف را صرفاً لطف محبوب نسبت به خویش می‌بیند هر چند که لازم است در این صحنه همه وجود خود را هزینه کند.

راهکار شاکر شدن

مفسری می‌گوید: خدای سبحان در زندگی شخصی ما امتیازاتی قرار داده که صرفاً فضل او است و هرگز استحقاقش را نداشته‌ایم. اگر این فضل به چشم ما بیاید ما را شاکر خواهد کرد و اگر نادیده گرفته شود نسبت به حضرت حق طلبکار خواهیم بود.

علت امتیاز ذکر بر دعا

اگر ذکر بر دعا امتیاز دارد از آن روست که انسان در ذکر خود را بدهکار و در دعا طلبکار از خدا می‌داند. شهید همواره خود را بدهکار به خدا می‌داند و به همه مسافرین مسیرسلوک نیز اعلام می‌کند که به جای طلبکاری از خدا خود را بدهکار و شاکر خدا ببینید چنانچه شاکر شوید افزون می‌شوید. شهید خود افزون می‌شود یعنی اثر وجودی شهید برای همیشه ماندگار و باقی است قرآن می‌گوید: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ»[۱]

شهدا فرح و شادی خود را تقسیم می‌کنند

شهدا فرح و شادی خود را با آنان که در مسیر صحیح حرکت کرده اما هنوز به فوز شهادت نائل نشده‌اند تقسیم می‌کنند، بشارت می‌دهند تا با این بشارت هرگونه نگرانی از آنان دور شود، به آنان می‌گویند مسیر انتخاب شده شما مسیر صحیحی است، مسیری است که تحت ولایت خدای سبحان سالک را از هر گونه نگرانی در امان می‌دارد، به گونه‌ای که نه نگران آینده باشند و نه گذشته.

«وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ»

شهید دائما در پی نوید دادن است

شهید یقین دارد که همواره راه او ادامه دهنده‌گانی دارد «لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ» کسانی هستند که در پی او به شهید ملحق می‌شوند.

«وَيَسْتَبْشِرُونَ» مفسری می‌گوید: از آنجا که شهدا جمال و جذبه حق را مشاهده کرده‌اند، به اخوان صدیقی که در جاده سلوک قدم بر می‌دارند بشارت می‌دهد « أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ » جاده ترسناک نیست،

        تو پای به در راه نه و هیچ مپرس         خود را بگویدت که چون باید رفت

«وَيَسْتَبْشِرُونَ» یکی از مفسرین می‌گوید شهید به سالکین راه شهادت بشارت مؤمن بودن را می‌دهد، یعنی با اعتقادات صحیح خود زندگی می‌کنند و دعا می‌کنند با همین اعتقادات جان دهند.

مقیاس قیامت اخلاص است

بعضی گفته‌ا‌ند شهادت ذو مراتب است حتی کسانی که با هم در یک معرکه شهید می‌شوند اختلاف درجه دارند زیرا مقیاس قیامت، اخلاص است و شهدا بر مبنای اخلاصشان ذومراتب‌اند و این تفاوت درجه سبب می‌شود تا کسانی که در جای‌گاه رفیع‌تری قرار دارند، دیگران را به جایگاه خویش دعوت کنند تا به آنان ملحق شوند. شهید در برزخ  سیر کمالی دارد و با مرتبه‌ای که به شهادت رسیده باقی نمی‌ماند بلکه ارتقاء می‌یابد و بالا می‌رود و نواقص او در برزخ تکمیل می‌شود.

فعل يَسْتَبْشِرُونَ نشان می‌دهد که گویا شهید منتظر همراهان خویش است و برای آنان دعا می‌کند و بدون پیوستن همراهانش عیش او گوارا نمی‌شود. شهید از حال دوستداران خویش غافل نیست، تمام کسانی که شهید را به جهت اعتقاداتش پذیرا بوده و با او ارتباط داشته باشند در شمار دوستان شهید قرار دارند و دعای شهید در حقشان به اجابت می‌رسد از این رو اگر ما با شهدا ارتباط بیشتری داشته باشیم بیشتر در سیطره دعای ایشان جای می‌گیریم و این سبب پیوست میان ما و شهید می‌گردد به همین جهت است که گفته می‌شود مؤمن اگر بمیرد شهید از دنیا رفته است.

دعای شهید برای دوستانش

«وَيَسْتَبْشِرُونَ» طلب بشارت و خوشی برای کسانی است که در جاده شریعت گام برمی‌دارند شهید برای عاقبت به خیری آنان دعا می‌کند تا زندگی دوستانش به شهادت ختم شود یعنی با ایمان کامل از دنیا بروند و در طول مسیر تردیدی موجب انحراف یا توقف آنان نشود.

«أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»

بشارات شهید به سالکین راه شهادت

بشاراتی که شهید به سالکین راه شهادت می‌دهد این است که «أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»

1. نگران آینده و نسل و ذریه خود نباشید چون خدا متولی است.
2. نگران مشکلات مالی خانواده‌هایتان نباشید و خود را سرزنش نکنید چون خدای سبحان اجر جزیلی به بازماندگان ‌شما می‌دهد .
3. نگران آینده خود نباشید زیرا خدای سبحان همه گناهان‌تان را محو می‌کند
4. نگران مفارقت از دنیا مباشید زیرا نعیم دنیوی با نعیم اخروی قابل قیاس نیست.
5. نسبت به آینده خود خوفی نداشته باشید زیرا آنچه که با مولا معامله می‌کنید چندان افزون می‌گردد که در برزخ و قیامت هرگز احساس فقر و تنگ دستی نمی‌کنید، خدا موجودی شما را افزون می‌کند.
6.  نسبت به گذشته خود نگران و محزون نباشید زیرا هر محبوبی در این عالم از دست بدهید خدا خیرالخلف را برای شما قرار می‌دهد حضرت حق خود را جایگزین محبوب شما می‌کند.
7. شهید با جمله «وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ» دوام عدم حزن را بیان می‌دارد اگر ادامه دهندگان راه شهدا مسیرشان صحیح بماند همواره بدون غصه زندگی خواهند کرد.
8.  شهدا به بازماندگان خود این پیام را می‌دهند که در حال زندگی کنند نه در آینده و نه در گذشته آن‌کس که در زمان زندگی کند و به وظایف خود عمل کند همان زمان از نعیم خاص بهشتی بهره‌مند می‌شود و حزن و خوف برای همیشه از زندگی او دور می‌گردد.
9. پیام شهدا به سالکین جاده شریعت این است که تا قیامت نگران نباشید.
10. حزن به سبب فوت منافع است، خوف به جهت انتظار امری ناپسند است و اینان بشارت می‌دهند که در مسیر صحیح نه منفعتی را از دست می‌دهید و نه امر ناپسندی بر شما وارد می‌شود.
11. «أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ» نگران قطع پیوست به خوبان نباشید «وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ» غصه دوری از حیات ماده را نداشته باشید چون «إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوان‏»[۲].
12. شهید به هم فکران خویش بشارت می‌دهد: غصه از دست دادن لذات دنیایی را نخورید هر آنچه از تعلقات و لذات دنیایی از دست می‌دهید خدای سبحان خود را جای‌گزین آن ترک تعلق می‌کند. شهید به شهود می‌رسد و درمی‌یابد در پی از دست دادن تعلقات مادی حضور در محضر انبیاء و اولیاء الهی نصیب‌اش ‌شده خدای سبحان خیر البدل، او را در مجالس امیرالمومنین قرار می‌دهد چه خوشی بالاتر از آن است که شاگرد علمی حضرات معصومین شود.
13. انسان از زمانی که می‌آموزد قابلیت جبران خطاهای گذشته خویش را پیدا می‌کند. در واقع شهید به پیروان راهش این بشارت را می‌دهد که شما در مسیر درست هستید در حال زندگی کنید درنتیجه فرد موقعیت خود را می‌پذیرد و حسرت نمی‌خورد که ای کاش جای شهدای جنگ بدر یا احد بودم و یاآرزوی اینکه زمان ظهور باشم. مهم برایش این است که از زمان خود بیشترین بهره را ببرد.

چگونه مانند شهید خوش باشیم

آنچه در رابطه با شهید چشم‌گیر و قابل توجه می‌باشد آن‌است که شهید از هر آنچه خدا به او عطا کرده لذت می‌برد و اگر نگاه همگان به نعمت‌هایشان چنین شود از زندگی خود راضی و خوشنود خواهند بود در روایتی آمده است: امام سجاد علیه‌السلام فرمودند: اگر من پول در دست داشته باشم برای خانواده‌ام گوشت بخرم این امر برای من محبوب‌تر از آزاد کردن یک برده است. فرمایش حضرت معلوم می‌کند که لذت کار کردن برای خانواده تا چه اندازه مورد توجه امام بوده، این نشان می‌دهد که کار باید عاشقانه انجام شود. حضرت انجام این عمل را یک امتیاز خاص برای خود تلقی می‌کنند که شاید افراد زیادی از آن محروم‌اند نگاه زیبای امام سجاد علیه‌السلام معلوم می‌دارد که هر خدمات‌رسانی که به دیگران داریم لطفی از الطاف خداست که باید به جهت انجام این تکلیف خوشحال بود و لذت برد.

زمان‌های که افراد از انجام وظایف خویش شکایت دارند و از آن ناراضی می‌باشند آسیب پذیر می‌شوند مثلاً خانمی مادر است اما از مادر بودن خویش ناراضی است یا دکتر است و از کار خویش ناراضی است و لذت نمی‌برد. نارضایتی‌هایی که ما برای انجام وظایف خویش داریم سبب می‌شود تا لذت زندگی را از دست بدهیم اما شهید چنین نیست او راضی است و از زندگی خود لذت می‌برد زیرا خوشی‌های او از بین رفتنی نیست. خوشی‌های معنوی برتوان روحی و جسمی می‌افزاید وبه هدایت فرد منجر می‌شود زیرا توانی که در پی لذت الهی حاصل شود سبب افزایش توان فرد در انجام وظایفش می‌گردد و هرچه تواناتر شود  بهترتصمیم می‌گیرد و تصمیم گیری صحیح،  جهت و سمت زندگی او را به سوی کمال هدایت می‌کند.

تاریخ جلسه: ۹۸/۱/۲۴- جلسه ۴۲

«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»

[۱] سوره مبارکه ابراهیم، آیه ۷

[۲] سوره مبارکه عنکبوت، آیه ۶۴