حیات بخش بودن کلام
در آیه 26 سوره مبارکه واقعه آمده است:
«إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاما»
«تنها چیزی که می‌شنوند «سلام» است «سلام»»
نوع و جنس گفتار ما به گونه‌ای باشد که طرف مقابلمان اذیت نشود. نوعِ کلام باید حیات بخش باشد و صدمه‌ای به طرف مقابل نرساند.
پرهیز از لغو
در آیه 25 سوره مبارکه واقعه آمده است:
«لا یسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً»
«در آن (باغهای بهشتی) نه لغو و بیهوده‌ای می‌شنوند نه سخنان گناه آلود»
گفتار ما لغو نباشد، حرفی باشد که منفعت عقلایی اعم از معنوی یا مادی بر آن بار شود. گاهی اوقات زیاده‌گویی و تأکید و تکرار می‌تواند لغو باشد.
پرهیز از نسبت گناه و خطا به یکدیگر
در آیه 25 سوره مبارکه واقعه آمده است:
«لا یسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً»
» در آن (باغهای بهشتی) نه لغو و بیهوده‌ای می‌شنوند نه سخنان گناه آلود»
با گفتارمان نسبتِ گناه و خطا به یکدیگر ندهیم و فرافکنی نکنیم چون در واقع گرفتار ظلمت نفس شده‌ایم.
بیان قاطع در کلام
در آیه 70 سوره احزاب آمده است:
«وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیداً»
«ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و سخن درست و استوار گویید»
گفتار باید قاطع باشد و دیگران را به تردید نیاندازد؛ مطالب باید مرجع معتبر داشته باشد.
بیان احساسات در کلام
در آیات 1 و 2 سوره مبارکه جن آمده است:
«قُلْ أُوحِی إِلَی أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یهْدی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِک بِرَبِّنا أَحَدا»
«بگو: به من وحی شده که گروهی از جنّ [به قرآن] گوش دادند و گفتند: همانا ما قرآن شگفت آوری شنیدیم که به سوی راه راست هدایت می‌کند، پس به آن ایمان آوردیم و هرگز احدی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد»
شگفتی و احساس در کلام بیان شود، صرف انتقال الفاظ بدون انتقال عواطف کافی نیست بلکه آهنگ کلام باید تغییر کند.
پرهیز از تیزی و آزار دهندگی
در آیه 1 سوره مبارکه همزه آمده است:
«وَیلٌ لِکلِ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ»
«وای بر هر عیبجوی بدگوی!»
در کلام باید از الفاظی استفاده کرد که هم پیام را منتقل کند و هم شنونده اذیت نشود و خدشه‌ای به او وارد نشود به عبارتی نیش نداشته باشد.
پرهیز از تشبیهات نامناسب
در آیه 275 سوره مبارکه بقره آمده است:
«ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا»
«این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست.)»
تشبیه در کلام نوعی هنر است باید سعی کنیم تشبیهاتی در گفتار وارد کنیم که صحیح و مناسب باشد چون تشبیهات نامناسب منجر به رفتار نامناسب می‌شود.
پرهیز از تحقیر دیگران
در آیه 13 سوره مبارکه احزاب آمده است:
«وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یثْرِبَ لا مُقامَ لَکمْ فَارْجِعُوا»
«و (نیز) به خاطر آورید زمانی را که گروهی از آنها گفتند: «ای اهل یثرب (ای مردم مدینه)! اینجا (میدان نبرد) جای توقف شما نیست؛ به خانه‌های خود بازگردید!»»
منافقین به مؤمنین اهل مدینه «یا اهل یثرب» می‌گفتند، یثرب نمادی برای فحشا بود، ولی پیامبر (ص) فرمودند: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» و گذشته نامناسب آنها را به رُخشان نکشیدند، پیام صحیح باید عاری از هرگونه تحقیر باشد، با کلام باید استعدادها بارور شود نه افراد تحقیر شوند.
جملات کلام زیبا باشد
در آیه 83 سوره مبارکه بقره آمده است:
«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»
«و با مردم با خوش زبانی سخن گویید»
ظاهر کلام باید زیبا باشد. اصطلاحاتی مثل نَمیری، گم نشو ممکن است با احساس هم بیان شود اما بار زیبایی ندارند.
پرهیز از پیچیدگی در کلام
در آیه 28 سوره مبارکه طه آمده است:
«یفْقَهُوا قَوْلی»
«تا سخنان مرا بفهمند!»
کلام باید رسا و واضح باشد و شفاف مطلوب را بیان دارد امّا بی‌پروا نباشد.
کلام روان باشد
در آیه 28 سوره مبارکه نساء آمده است:
«قَوْلاً مَیسُوراً»
«با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو!»
کلام؛ نرم و روان و راحت و بی‌آ‍زار و بی‌تکلّف و دل شادکن باشد.
پرهیز از عبارات نامناسب
در آیه 104 سوره مبارکه بقره آمده است:
«لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا»
«نگویید: «راعنا»؛ بلکه بگویید: «انظرنا»»
«راعنا» در زبان عرب به معنای «مراعات ما را بکن» بود ولی در زبان یهود به معنای استحمار به کار می‌رفت؛ خداوند گفت: از این عبارت که دیگران برداشت نامناسب دارند استفاده نکنید به جای آن عبارت متعارف و صحیحی را بیان کنید که ذو وجهین نیست و یک معنا بیشتر از آن اراده نمی‌شود.
پرهیز از شکایت
در آیه 16 سوره فجر آمده است:
«وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهانَنِ»
«و امّا هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می‌گیرد (مأیوس می‌شود و) می‌گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است!»»
خدا گروهی را با وسعت و گروهی را با تنگنا گرفتار می‌کند و در تنگنا بعضی از نعمات از آنها گرفته می‌شود، در این زمان افراد می‌گویند خدا مرا خوار کرده است، کلام بوی شکایت دارد این لسان، لسان ذم است خدا مذمتشان می‌کند؛ کلام باید بوی حمد و ثنا داشته باشد، کلام نباید به نحوی باشد که نواقص ما در آن جلوه‌گر شود. «اً قالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنا»[1] «مىگویند: «این همان است که پیش از این [نیز] روزىِ ما بوده:»
کلام بار مثبت داشته باشد
در آیه 11 سوره مبارکه ضحی آمده است:
«وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّک فَحَدِّث»
«و نعمتهای پروردگارت را بازگو کن!»
کلام نباید بار منفی داشته باشد و دیگران را اذیت کند. مثلاً هر گاه از حضرت آیت الله بهجت (ره) از حال کسالتشون می‌پرسیدند ایشان می‌گفتند: حال قسمت‌های سالم بدنم را بپرسید؛ این پاسخ بار مثبت دارد.
پرهیز از شلوغ کاری در کلام
در آیه 6 سوره مبارکه مدثر آمده است:
«وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکثِرُ»
«و منّت مگذار و فزونی مطلب»
گاهی در کلام مطلب را آنقدر بزرگ جلوه می‌دهیم که گویا ساعت‌ها برای دریافت آن وقت گذاشته و زحمت کشیده‌ایم در این زمان سخن ما با منّت همراه می‌شود و منّت ناگوار است.
تعادل در کلام
در آیه 4 سوره مبارکه مزمل آمده است:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً»
«قرآن را شمرده و روشن و با تأمل و دقت بخوان.»
نحوه تکلم نباید چندان تند باشد که بعضی کلمات خورده شود و نامفهوم گردد و نباید چندان با فاصله باشد که جاذبه‌ای در آن نباشد.
پرهیز از درخواست نامناسب
در آیه 19 سوره سبأ آمده است:
«فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَینَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ کلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فی ذلِک لَآیاتٍ لِکلِّ صَبَّارٍ شَکورٍ»
« بر خويشتن ستم كردند و گفتند: اى پروردگار ما، منزلگاه‌هاى ما را از هم دور گردان. ما نيز افسانه روزگارشان گردانيديم و سخت پراكنده‌شان ساختيم و در اين عبرتهاست براى شكيبايان سپاسگزار»
جریان دو شهری است که چسبیده به یکدیگر بودند؛ مردم آن دو شهر می‌گفتند چه خبر است هر روز شما را ببینیم از قدیم گفتند دوری و دوستی اگر گاهی یکدیگر را نبینیم دلمان برای هم تنگ می‌شود، میان آن دو شهر فاصله افتاد و آنها تکه تکه شدند باید به درخواست‌هایمان توجه داشته باشیم و از درخواست نامناسب بپرهیزیم زیرا کلام تیزی دارد و اثر می‌گذارد.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه بقره، آیه 25
