خداوند در آیه 11 سوره نحل می‌فرماید:
«ینْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیتُونَ وَ النَّخیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فی ذلِكَ لَآیةً لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ»
«خداوند با آن (آب باران)، برای شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوه‌ها می‌رویاند؛ مسلماً در این، نشانه روشنی برای اندیشمندان است.»
به کمال رسیدن روح
در آیه سابق بیان شد معارفی که به وسیلۀ آب علم، معرفت و ولایت به زمین وجود انسان می‌رسد تمام ابعاد وجودی – بعد جسمانی و روحانی- او را بهره‌مند می‌کند.
از نگاه مفسرین عرفانی این آیه نیز از معارفی سخن می‌گوید که به‌واسطۀ آنها روح انسان به کمال می‌رسد. بارش باران ولایت و معرفت اهل بیت علیهم‌السلام بر زمین وجود، بدون شک، رویشی برای او در پی دارد، البته این رویش هرگز به‌واسطۀ خود فرد صورت نمی‌گیرد و او نمی‌تواند آن را به خود نسبت دهد؛ زیرا وی هرگز قادر نیست این رویش را در خود به‌وجود آورد، رویش خیرات و كمالات فعل خداوند سبحان است.
انسان کامل؛ جلوۀ صفات الهی
انسان خلیفة‌الله است و تمامی افعال و صفات حضرت حق در او جلوه‌گر می‌شود؛ زیرا تمامی افعال و صفات اعم از علم، قدرت، حلم، شکر و … در حد بذر در زمین وجودی او به‌صورت بذر نهفته است و بالقوه مزین به همۀ این افعال و صفات است.
زمین وجودی كه در آن بذر علم، معرفت و محبّت کاشته شده است با نزول آب ولایت، سبز می‌شود و گیاهان مختلفی از قبیل حالات، اعمال و خلقیات زیبا در آن به عمل می‌آید، صاحب خویش را مظهر اسم یا صفتی از اسماء و صفات الهی می‌کند و عناوینی زیبا مانند: قدیر، حکیم، صبور، شکور، حلیم و غنیِ خدای سبحان در او ظهور و بروز می‌یابد. هر چه آب معرفت و ولایت بیشتر بر این زمین ببارد سرعت و قوّت ظهور بذرهای نهفته بیشتر می‌شود.
انسان نافع کیست؟
یكی از مفسرین در تعبیر زیبایی می‌گوید: «هرگاه آب ولایت و معرفت به فردی برسد، انواع منافع در زمین او ظهور می‌كند و چنان می‌شود كه نفع فرد نه‌تنها به خویش، بلكه به دیگران نیز می‌رسد. در واقع او مظهر نام نافع خدای سبحان می‌شود. «وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ» ثمره چیزی است که نافع باشد. اجمالاً اگر آب ولایت و معرفت به وجود انسانی برسد، او ضارّ و موذی نیست، بلکه نافع و خدمات‌رسان است.
هر ثمره‌ای، نوعی معرفت و لذّت را برای فرد فراهم می‌کند. خدای سبحان با تعبیر خرما، حلاوت عبادت، با تعبیر زیتون قداست کار و با عبارت انگور لذّت و مستی فعل مثبت را به انسان می‌چشاند.
اختلاف رویش‌ها بر اساس اختلاف دریافت‌ها
آنچه در آیه مخاطب را به شگفت می‌آورد این است که از آسمان تنها یک نوع آب فرود می‌آید؛ یعنی تغذیه برای تمام افراد به طور یکسان صورت می‌پذیرد؛ امّا زمانی که این آب به بذرهای مختلف نهفته در وجود افراد می‌رسد ثمرات متفاوتی می‌دهد همچنان كه وقتی باران بر مزارع می‌بارد، رویدنی‌های متفاوت سبز می‌شود.
اجمالا باید گفت: زمین وجودی افراد بدون آب معرفت کویر است و هرگز سبز نمی‌شود، البته باید یادآور شد که ماهیت آب ولایت و معرفت چون باران بر همگان یکسان می‌بارد، امّا در وجود افراد گوناگون با جلوه‌های متفاوتی ظهور و بروز می‌کند.
بارش این آب بر وجود سلمان او را سلمان محمدی می‌کند، بر وجود ابوذر که می‌بارد او را ابوذر می‌کند، فضّه را خادمۀ حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و حرّ را در زمرۀ اصحاب‌الحسین ثبت می‌کند. هریک از این بزرگواران جلوه‌گری‌های متفاوتی در عالم دارند؛ چون دریافت‌های متفاوت داشته‌اند.
به بیان دیگر با بارش باران معرفت و ولایت بر زمین وجود افراد، یکی مست الطاف حضرت حق می‌شود، دیگری شیرینی عبادات را ادراک می‌کند و دیگری قداست خاصی نصیبش می‌شود؛ برای اهل تفکّر همه اینها نشانی برای وصال به محبوب است: «إِنَّ فی ذلِكَ لَآیةً لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ»
جلوه‌گری متفاوت رویش‌ها
در عالم طبیعت، زراعات با یکدیگر متفاوت‌اند. برخی بر روی زمین و برخی بر درخت می‌رویند، ثمرات‌شان نیز با یکدیگر متفاوت است، برخی ترش و برخی شیرین، پوست برخی قابل مصرف و پوست برخی دور ریخته می‌شود. بعضی میوه‌ها در غلاف هستند و بعضی‌ها بدون غلاف، در هر حال همه اینها محتاج آب‌اند همه از آب بهره برده‌اند؛ اما در اشکال مختلف جلوه‌گر شده‌اند.
فخرفروشی ممنوع
اهل دلی می‌گوید: آنچه در این میان حائز اهمیت است، این است که هیچ میوه‌ای حقّ فخرفروشی بر میوۀ دیگری را ندارد. هیچ‌یک نمی‌توانند ادعای بهتر بودن داشته باشند، زمانی که آنها در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند با یکدیگر تعارض و درگیری ندارند. قدر مشترک همۀ آنها مثمر ثمر بودن آنهاست. تفاوت‌شان در طبیعت و اختلافشان در شکل، رنگ، طعم و… همه نشانه‌ای برای اهل تفکر است: «إِنَّ فی ذلِكَ لَآیةً لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ»
اگر كسی گرفتار نقصان و كمبودی در سرزمین وجودی خویش است از آن روست كه گرفتار نپذیرفتن آب معرفت شده است.
ولایت‌پذیری؛ ثمرۀ افزایش معرفت
مفسری می‌گوید: «اگر آب معرفت در سرزمین وجودی فردی جاری شود انواع اعتقادات حسن، خلقیات و کمالات و اعمال صالح در آن وجود رویش می‌یابد. ثمرۀ آب معرفت افزایش ولایت‌پذیری است و هرچه آب معرفت بیشتر باشد، ولایت‌پذیری افزون می‌شود.
حسنات کسی که حبّ و معرفت نسبت به اهل بیت سلام‌الله‌علیهم دارد، قابل مشاهده است، این فرد «مَرید» نیست که هیچ حُسنی در او دیده نشود، بلكه وجودی نافع، پُربار و فایده‌رسان است.
عرب به مردی که محاسن ندارد «مَرید» می‌گوید. قرآن این صفت را برای شیطان به كار می‌برد. انسان به میزان ولایت‌پذیری‌اش صاحب حُسن می‌شود؛ حُسنی كه در او قابل شهود است. حال یا حُسن او از نوع زیتون، خرما یا انگور است؛ یعنی خوبی‌هایش تك‌محصولی است یا به لطف خدای سبحان جامع حسنات است. حُسن او «مِن کُلِّ الثَّمَرات» است.
آیا مشاهدۀ انواع حسنات بطور یکسان و همزمان وجود دارد؟
خدای سبحان می‌فرماید:
«وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیرُ صِنْوانٍ یسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِی الْأُكُلِ»[1]
«در زمین قطعه‌هایی در کنار یکدیگر و باغ‌هایی است که یک قسمت آن انگور ، یک قسمت آن زراعتی است که روی زمین است و یک قسمت آن خرماست همه از یک آب آبیاری شده اند ما بعضی را در خوردن بر بعضی دیگر فضیلت دادیم.»
امكان دارد كسی همزمان از انواع كمالات وحسنات برخوردار باشد؛ اما خلقیات و اعمال صالح او در حالی‌كه همگی از یک آب آبیاری می‌شوند، اختلاف رتبه داشته باشند. به طور مثال مرتبۀ «رضا» بسیار بالاتر از مرتبه «صبر» است و رتبۀ صبر نسبت به حسنه دیگری خیلی بالاتر است. اینكه كسی همزمان از همۀ اوصاف حسن برخوردار باشد امر عجیبی نیست.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . سوره رعد، آیه 4
