خداوند در آیه ۵۵ سوره مریم می‌فرماید:
«وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»
«و همواره خاندان خود را به نماز و زكات امر مى‌كرد و پيوسته نزد پروردگارش مورد رضايت بود.»
صفات حضرت اسماعیل
در این آیه دو خصوصیت دیگر برای حضرت اسماعیل بیان می‌شود:
- توجه به خانواده:از خصوصیات دیگر حضرت اسماعیل این بود که برای خانوادۀ خود ارزش قائل بود، فقط به تکمیل خود توجه نداشت؛ بلکه به فضای خانواده هم توجه داشت.
«وَ كانَ يَأْمُرُ»
استمرار سیرۀ حضرت اسماعیل
تکرار فعل «کان» از سیره مستمر حضرت اسماعیل حکایت می‌کند و بر این امر دلالت دارد که « كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم»[1]« مردم را با غير زبان خود [به مذهب خويش] دعوت كنيد.» افراد از طریق رفتار پرورش می‌یابند. اگرمربی از اعتدال رفتاری خاصی بهره مند باشد؛ قاعدتا اثر بیشتری می‌گذارد. گفتنی است در فضای خانواده باید رفتار بیش از گفتارِ آمرانه باشد؛ گرچه گاه گفتار آمرانه لازم است؛ زیرا صرف رفتار کفایت نمی‌کند.
ضرورت حضور قدرت‌مند در خانواده
به نظر می‌رسد «كانَ يَأْمُرُ» بر این مطلب دلالت می‌کند که در خانواده باید قدرت‌مند ظاهر شد؛ زیرا «امر» نماد قدرت است؛ چون امر را عالی به دانی می‌کند. اگر بزرگتر خانواده به امور عبادی و اخلاقی پایبند باشد، خود به خود در فضای خانواده از اقتدار خاصی بهره‌مند می‌شود و در عرصۀ اقتدار کلام او نافذ است.
«وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ»
ضرورت امر به عبادت در خانواده
در فضای خانواده امر به عبادت شده است نه سایر امور؛ زیرا اگر جنبۀ عبادی فردی تقویت شود، خود به خود سایر امور هم در جایگاه خود قرار می‌گیرد؛ اما اگر صرفاً به ظواهر و اخلاقیات پرداخته شود، به مانند رنگی است که بر دیوار ویرانه‌ای زده می‌شود که در نهایت، این رنگ از بین می‌رود و آن ویرانه از زیر رنگ نمودار می‌شود.
دغدغۀ خانواده باید در امور عبادی صورت گیرد؛ زیرا اگر فرد ملزم به نماز و زکات شود، هم حق‌الله را صحیح می‌پردازد و هم حق‌الناس را؛ در نتیجه اخلاقیات به عنوان ثمرات این امور ظاهر می‌شود.
«أَهْلَهُ»
اهل به چه کسانی گفته می‌شود؟
بعضی از مفسرین معتقدند که اهل، نزدیکان و بستگان فرد هستند:« وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ»[2] «و خويشان نزديكت را هشدار ده.» و یا:« وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ»[3] «وخانواده‌ات را به نماز فرمان ده.» و یا: «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً»[4]«خودتان و خانواده‌تان را از آتش حفظ کنید.»
بعضی مفسرین دایرۀ «اهل» را گسترده‌تر از نزدیکان می‌دانند و می‌گویند:«منظور از اهل، امت هر زمانی است؛ بنابراین پیامبر، پدر امت است. طبق این تعریف، امت‌ها فرزندان پیامبران خویش محسوب می‌شود. حضرت اسماعیل به امت خود، هم امر به عبادت بدنی داشت و هم عبادت مالی. در میان عبادات بدنی، «صلاة» به‌عنوان افضل عبادات بیان شده است و «زکات» افضل عبادات مالی.
مفسری گوید:به جسم آدمی «اهل» گویند؛ بنابراین حضرت اسماعیل به همۀ اطوار وجودی خود قدرتمندانه امر به عبادت می‌کند.
«بِالصَّلاةِ»
نماز، راه وصل به حق
بعضی معتقدند:حضرت اسماعیل می‌خواست اهل او از طریق نماز به‌حق وصل شوند، کمالات خاصی را دریافت کنند، از طریق زکات از هر گونه نقصی تطهیر شوند و رشد دائم داشته باشند.
«بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ»
توصیه به واجبات
بعضی گویند:همراهی عبادت مالی و عبادت بدنی از این حقیقت حکایت می‌کند که اهل خود را به واجبات سفارش می‌کرد.
سوالی که ذهن آدمی را به‌خود مشغول می‌کند: آیا اهل حضرت اسماعیل نسبت به نماز و زکات پایبند نبودند؟ در جواب بیان می‌شود که حضرت اسماعیل از خانواده‌اش می‌خواست که فرامین الهی را طبق اوامر الهی انجام دهند نه نظر شخصی خودشان؛ چون او رسول خداوند بود که باید فرمان مولا را به خانواده خود ابلاغ می‌کرد تا هیچ‌گونه انحراف دینی و بدعتی در خانوادۀ او مشاهده نشود؛ زیرا تدین افراد باید طبق موازین شرعی باشد نه موازین شخصی و سلیقه‌ای.
دغدغه‌مندی برای خانواده
در فضای خانواده اولاً، باید دغدغۀ خانواده وجود داشته باشد، ثانیاً،این دغدغه باید بر مبنای رضایت خداوند باشد. گاه دغدغۀ فرد، او را از انجام وظایف خود غافل می‌کند و همۀ امور را قربانی می‌کند؛ در حالی که باید تعادلی ایجاد شود و باور کند که بالاصالة همه‌کاره خداوند سبحان است، گرچه خداوند، حضرت اسماعیل را وسیله‌ای برای نمایش تربیت خود قرار داده بود.
«كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»
- خصوصیت دیگر حضرت اسماعیل آن بود که خدای سبحان از او رضایت داشت. نزد مربی قول و فعل و حال او پسندیده بود.
مفسرین معتقدند هیچ‌گونه افراط و تفریطی از او مشاهده نشد؛ به همین جهت قول و فعل و حال او پسندیده بود. گاهی اوقات انسان رخوت دارد و بدون استقامت کاری را انجام می‌دهد؛ اما گاهی اوقات با استقامت و محکم و بدون کوچک‌ترین مسامحه‌ای فعلی را انجام می‌دهد؛به همین جهت نزد مربی خود پسندیده می‌شود؛
نقصی در عملکرد او مشاهده نمی‌شد؛ چون خدای سبحان، کامل را می پسندد. اخلاق و حالات و اعتقادات او کامل بود که مورد رضایت حق واقع شد.
در عرصۀ اطاعت، حضرت اسماعیل به بالاترین درجه راه پیدا کرده بود؛ چون خداوند سبحان فرمود او نزد رب‌اش پسندیده است. به مقام رضا راه پیدا کرده بود؛ در نتیجه هم او رب خود را پسندید و هم رب این مربوب را پسندیده است.
رضایت الهی کامل‌ترین صفت
رضایت خدای سبحان از بنده، کامل‌ترین خصوصیت است؛ چون سیرۀ صحیحی است که هیچ‌گونه نقص در آن مشاهده نمی‌شود.
علت اینکه «كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا» بعد از «كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ» قرار دارد؛ آن است که نحوۀ عملکرد حضرت اسماعیل براین مبنا بود که خانواده‌اش را در مسیر قرار می داد؛ یعنی جذب حداکثری داشت. او مربوبی بود که تربیت‌شدۀ خداوند بود.
یکی از جایگاه‌هایی که از نحوۀ پسند خداوند حکایت می‌کند، فضای خانواده است که در آیات بعد توضیح داده می‌شود.
تاریخ جلسه: 1400/2/11 – ادامه جلسه بیست و سوم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . الكافي، ج2، ص 78
[2] . سوره شعراء، آیه 214
[3] . سوره طه، آیه 132
[4] . سوره تحریم، آیه 6
