خداوند در آیه 93 سوره مریم می‌فرماید:
«إِنْ كُلُّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمَٰنِ عَبْدًا»
« هیچ کس در آسمان ها و زمین نیست مگر اینکه [ذاتاً] بنده [و مملوک] به سوی [خدای] رحمان می آید.»
«ان» مخففه از مثقله بر عبودیت تمام موجودات عالم دلالت میکند که مطیع خداوند هستند.
اوج آزادگی
اگر «ان» نافیه معنا شود، معنای حصر می‌دهد؛ یعنی حتماً همۀ مخلوقات بندۀ خداوند هستند و لحظهای از بندگی خداوند جدا نمی‌شوند؛ البته این بندگی به‌معنای آزادگی از غیر است.
«لا تَكُنْ عَبْدَ غَیرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللّهُ حُرّاً»[1]
«بندۀ دیگران مباش، در حالى كه خداوند تو را آزاد آفریده است.»
خدای سبحان بندگان را نه اسیر دنیا قرار داده است، نه اسیر قدرت، نه اسیر شهوت، نه اسیر مال، نه اسیر نفس؛ بلکه ذاتا فقط در اسارت خود قرار داده است؛ بندگان ذاتاً فقط در اسارت خداوند هستند و به‌واسطۀ اسارت الهی، عین آزادگی را کسب می‌کنند؛ گویا کائنات در خدمت بندگان قرار می‌گیرد.
عبودیت همۀ موجودات عالم
عبودیت کائنات نمایانگر احتیاج ذاتی همۀ موجودات به خداوند سبحان است؛ یعنی نیازمندی در ذات افراد قرار دارد و این نیازمندی انسان را متوجه غنی علی‌الاطلاق میکند.
مفسری می‌فرماید:«حقیقت عبودیت همۀ موجودات در عرصۀ قیامت به ظهور و بروز می‌رسد و همۀ مخلوقات به این حقیقت دست می‌یابند که نه‌تنها مالک هیچ امری نیستند؛ بلکه مملوک محض خداوند سبحان‌اند.»
در آیه، عبودیت مقید به قیامت نشده؛ بلکه عبودیت، هر لحظه در بندگان نمایان است؛ اما اکثریت افراد با احساس سروَری و سیادت و مولویت متوجه بنده بودن خود نمی‌شوند.
گنج ربوبیت
اگر بنده در بندگی خود مستقر شود، خداوند گنج ربوبیت را در اختیار او قرار می‌دهد و او با همۀ وجود استغناء از غیر را احساس میکند.
از آن جهت که تمام عالم مقهور خداوند سبحان است؛ هیچ بنده‌ای از بندگی خود جدا نمی‌شود؛ چون از ابتدا سند بندگی او برای مولا صادر شده است و به تعبیر دیگر جنسی که به مولا فروخته شد، مجدداً به فروش دیگری در نمی‌آید.
حضور دائم
مفسری می‌فرماید: «اگر بندگی ذاتی است؛ پس انسان باید همواره در صحنۀ خدمت، حضور داشته باشد و تضرع و پناهندگی دائم به مولای خود داشته باشد و یقین کند که مولا همۀ امور او را تدبیر میکند و هرگز او را به بندۀ دیگری واگذار نخواهد کرد؛ چرا که همۀ کائنات ذاتاً در مقابل مولا خاضع هستند و برای دیدگان حق‌بین، این خضوع ذاتی، واضح و آشکار است.»
بهره‌مندی عبد از انواع کمالات
در آیه به جای لفظ جلالۀ «الله» نام «الرحمن» بکار رفته است؛ یعنی رحمت خداوند اقتضا میکند که انواع کمالات و فضائل را در اختیار عبد خود قرار بدهد؛ به همین جهت عبد از کمالات نامحدود می‌تواند بهره‌مند شود.
از شئون رحمت الهی خلقت آدمی است؛ یعنی رحمت، اقتضای خلقت مخلوقات را کرده است. خداوند سبحان با رحمت اولیۀ خود انسان را آفرید و با رحمت ثانوی او را به کمال وجود نائل میکند.
پردهبرداری از صفات حق به سبب بندگی
مفسری می‌فرماید: «نیازمندیهای بنده به خداوند سبحان از صفات الهی پردهبرداری میکند و با هر احساس نیازی، بنده متوجه اوصاف حق میشود؛ پس تمام موجودات عالم، تحت قدرت بیکران خداوند قرار دارند که ملتزم به بندگی هستند. انسان مشرک به جهت سوء‌اختیار از این التزام عملی خارج میشود؛ گویا در مقابل نظام هستی موضع‌گیری کرده است.»
ذاتی بودن بندگی
مفسری می‌فرماید: «این آیه مژده و بشارتی است بر اینکه بندگی، ذاتی انسان‌هاست و طغیان و سرکشی عارضی است؛ بنابراین امید به رفع سریع این عارضه وجود دارد و در نهایت سابقۀ بندگی بنده باقی می‌ماند.
به عبارت دیگر، بزرگترین افتخاری که خداوند نصیب هر موجودی کرده آن است که مُهر بندگی را بر او ثبت کرده است؛ بر همین اساس خدمات‌رسانی بندگان به یکدیگر با مجوز مولا صورت می‌گیرد؛ بنابر این اگر بنده‌ای به بندۀ دیگر خدماتی می‌رساند، بایستی بجای پناهنده شدن به او به خدای سبحان پناهنده شود؛ چراکه مشکل او به اذن خداوند از طریق این بنده میسر شده است.
پیام‌های آیه:
۱. همۀ نظام عالم خداوند الرحمن را می‌شناسند؛
۲. وجود تمام نظام هستی جلوۀ رحمانیت خداست. به‌واسطۀ اسم رحمان خداوند تمام موجودات عالم وجود پیدا کردند به همین جهت وجودشان جلوه‌ای از رحمت الهی است؛
۳. تمام کائنات در مقابل خداوند سبحان فرمان‌بردار و مطیع‌اند و لباس عبودیت بر تن تمامی آنان پوشانده شده است؛
۴. در آیه واژه «عبد» بکار رفته است نه اطاعت. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «عبد از سه حرف تشکیل شده است: 1. «ع» دلالت بر علم خداشناسی بنده دارد و اینکه معرفة الله در ذات موجودات نهفته است؛ 2. «ب» دلالت بر بینونیت و جدایی از غیر دارد؛ یعنی همه موجودات انقطاع از غیر خداوند دارند؛ 3. «دال» بر دنوّ و نزدیکی به خداوند اشاره دارد؛ یعنی در نظام کائنات، معرفت الهی نهفته است و برمبنای این معرفت لباس بندگی به تن موجودات پوشانده شده و در محضر خداوند تسلیم هستند.
5.«عَبْدًا» بصورت اسم ذکر شده؛ یعنی در هر زمانی این بندگی از همه موجودات عالم مشاهده میشود و به زمان خاصی محدود و منحصر نیست.
تاریخ جلسه: 1400/12/7 – جلسه چهل و پنجم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه ، نامه 31.
