«سلام بر زمانی که صبح می کنی و به شامگاه در آیی.»
«صبح» و «صباح» را در لغت به ابتدای روز گویند؛ هم چنین «مساء» آغاز تاریکی شب و نیز از هنگام نیمروز تا نیمهشب را نامند.
تمام لحظات امام مبارک است؛ اما در زیارت آل یس به دو هنگام «صبح و شب» سلام داده میشود تا بنده از صبح تا شب، اوقات مبارکی را داشته باشد.
در قرآن کریم و احادیث حضرات معصومین علیهمالسلام، اهمیت بسیاری به عبادت و ذکر و توجه بهسوی خداوند در آغاز روز و شب داده شده است. خداوند سبحان میفرماید:
«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِینَ»[1]
«پروردگارت را در دل خود در بامدادان و شامگاهان به زاری و بیم و فراتر از بلند خواندن یاد کن و از غافلان مباش»
«فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ»[2]
«پس خداوند را هنگامی که در شامگاه و هنگامی که در بامداد وارد شوید، تسبیح گویید.»
مرحوم علامه مجلسی علل اهتمام به این دو زمان را چنین آورده است:
صباح و مساء به دلیل شکرگزاری نعمتهایی است که روز یا شب قبل بر انسان گذشته است مانند سلامت، عافیت، ایمنی از بلاها و توفیق طاعت و… که اهمیت خاصی دارد. از جمله برنامههای امام در صبح و شام دفع بلاهای سنگین و عذابهای فراگیر الهی از مردم، اهتمام به شئون مسلمانان، ارشاد ظاهری و باطنی برخی از افراد و ندبه کردن و اشک ریختن در مصائب سالار شهیدان است.
در این فراز، زائر از امام، وصول به مقام شکر را خواهان است تا علاوه بر شکر نعمات توجه به منعم نیز داشته باشد؛ یعنی با شناسایی نعمتها به منعم خود واقف شود و با لفظ «الحَمدُ لللّه رَبِّ العالَمِین» این شکر را بر زبان خود جاری کند؛ از این رو بهترین و عالیترین درجۀ شکرگزاری، اعتراف به عجز از شکرگزاری است.
از دست و زبان که بر آید
کز عهده شکرش بهدر آید
اظهار محبت و مودت صبحگاهی به امام، تربیت نفوس و تخلق به اخلاق الهی را به ارمغان میآورد؛ در نتیجه با دعا و نگاه تشریفی حضرت، فرد از عذاب و بلا ایمن میشود.
این دو زمان از مواقعی است که سرنوشت انسان تقدیر میشود؛ بنابر این لازم است هر کسی برای جلب سرنوشت خوب و دفع آفات و بدیها اقدام و زمینهسازی کند. به عبارت دیگر انسان با اشتیاق وارد زمانی میشود که عظمت خاصی دارد. سلام به امام در این زمانها زائر را عظیم میکند و تقدیر روزانۀ او را مملو از برکات و رحمات الهی قرار میدهد.
در این دو زمان، فراغت انسان برای عبادت و ذکر و دعا بیش از سایر اوقات است؛ سلام بر این دو زمان امام، صید لحظات ایشان است تا زائر در دعا و ذکر امام قرار گیرد. انسان باید در هر صبح با دعای «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ»[3] «پروردگارا! مرا با ورودى نیكو و صادقانه وارد (كارها) كن و با خروجى نیكو بیرون آر.». وارد زندگی روزانه شود تا خالصانه و موفق از آن روز خارج شود.
در این فراز زبان دعا و راز و نیاز بنده گشوده میشود و طالب ورود و خروج خالصانه و صادقانه از روز بندگی خود است.
در این دو زمان قدرت عظیم الهی نمایان میشود که پردۀ شب را کنار میزند و بساط روز را میگستراند و بالعکس. صبح، زمان رؤیای صادقانۀ منتظران است که حکومت حق و عدالت در تمام عالم برپا میشود.
ظهور حضرت ولیعصر عجلاللهتعالفرجه نهتنها آغاز دوران درخشان تاریخ، بلکه نقطۀ عطفی بر تاریخ بشر است؛ چراکه جوامع بشری به سمت غایت و مطلوب نهایی خلقت در حرکتاند.
در این فراز زائر به آن صبح موعود که وجود مبارک حضرت ولیعصر ارواحنافداه ظهور کرده است و بشر را از تیرگی و تاریکی جهل به روشنایی و نور علم هدایت میکند، سلام و درود میفرستد تا در آن زمان جواب سلام را دریابد.
در این دو زمان تمامی ممکنات در معرض تغییر، تبدیل، فنا و نیستی قرار دارند و تحت تسخیر خداوند به حالاتی دیگر تبدیل میشوند و تنها بر وجود مقدس امام زمان که جلوۀ نام حیّ خداوند است زوال و فنا عارض نمیشود. انسان با سلام به امام در حقیقت، اعمال و اقوال خود را به امام حی میسپارد تا جلوۀ نام باقی امام شود و تا قیامت باقی بماند؛ بنابراین به میزان پیوست و ارتباط با امام، انسان همانند علما و شهدا لباس بقا را می پوشد و خواستار است که این جاودانگی تا ابد باقی بماند.
در این دو زمان تمامی مخلوقات در زمین و آسمانها بانگ میزنند که همگی مخلوق و پرورشیافتۀ الهی هستند. آنان فقر خود را به آفریدگار و صانع حکیمی که از صفات حدوث و امکان و نشانههای عجز و نقصان منزه و مبرّاست اعلام میکنند:
«وَإِنْ مِنْ شَیءٍ إِلَّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ»[4]
«و هیچ چیز نیست مگر آنكه با ستایش، از او به پاكى یاد مىكند، ولى شما تسبیح آنها را نمىفهمید.»
سزاوار است انسان با تمام موجودات عالم همنوا شود؛ گرچه روح و جان انسان با زبان حال خود به تسبیح مشغول است؛ اما ضروری است با زبان و گفتار خویش نیز در تمامی احوال با موجودات همراه شود؛ علیالخصوص در این دو زمان که هنگام ظهور این تسبیح و تقدیس است.
شایسته است که انسان هر روز، بلکه هرساعت به حسابرسی خود برخیزد پیش از آنکه در قیامت مورد حساب قرار گیرد؛ خصوصاً در این دو هنگام که وقت صعود و نزول ملائکه شب و روز است؛
حضرت پیامبر خاتم صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
«حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا و زِنُواها قبلَ اَنْ تُوزَنُوا»[5]
«خود را حسابرسی کنید پیش از آنکه مورد حساب قرار گیرید، و خود را بسنجید پیش از آنکه مورد سنجش واقع شوید»
حیات انسانی و معقول بشر در گرو پیوند با کلام وحی است؛ بنابراین در کلام وحیانی ذیل بیان میشود:
«استَجیبوا لِلَّهِ وَلِلرَّسولِ إِذا دَعاكُم لِما یحییكُم»[6]
«هرگاه خدا و رسول شما را به چیزى كه حیاتبخش شماست دعوت مىكنند، بپذیرید.»
از این رو ارتباط با امام عصر زندگی طیب و حیات معنوی و مطلوب را بر آدمی هموار میکند که تا قیامت ادامه دارد؛ زیرا که قیامت انسان از همین عالم صورت میگیرد.
حضرت ولیعصر؛ صاحب زمان
فعل مضارع «تُصبِحُ» از باب افعال بهمعنی وارد صبح شدن است. حضرت جلودار و امام زمان است و زمان درپی ایشان در حرکت است. این امر حکایت از تسلیم بودن زمان در مقابل امام است؛ به عبارت دیگر حرکت و توقف تمام لحظات و آنات به فرمان امام صورت میگیرد؛ بنابراین انسان در این دو زمان لبیک خود را به امام عرضه میکند و در صف مسبحین عالم با زبان حال و قال دعای فرج را زمزمه میکند تا از وساوس شیطانی ایمن ماند.
آنچه برای انسان در برپایی قیامت در دنیا ضروری است، ایجاد و حفظ ارتباط روحی و معنوی با حضرت است؛ چرا که در پرتو رعایت ادب حضور و ارتباط با آن حضرت در صبح و شب، حیاتی مملو از برکت و رحمت برای او هموار میشود.
در اثر جواب سلام امام به زائر، صبح او با خیر آغاز و تمام لحظات او با برکت میشود و شعاع این برکت و نور تا شب ادامه دارد. در واقع صبحهنگام که انسان وارد اجتماع میشود، ارتباط با امام هویت انسانی او را محفوظ میدارد و با توان و نورانیت روز را سپری میکند تا در شب به خلوتگاه و میدان عاشقی با معبود وارد شود.
تأسیس دولت حق با برپایی حکومت عدل به دست آخرین حجت خدا پایانی بر شرک و بتپرستی است. احیا و گسترش عدل از سویی و تقویت روح بینیازی در قلوب انسانها از سویی دیگر، دو رکن اساسی و شاخص مهم آرمان مهدوی است. زائر با سلام به هنگام صبح امام خواستار عقل سلیم و گرایش فطرت پاک و لبیک به دعوت توحیدی امام است تا خویش را در سایهسار شجرۀ طیبۀ او قرار دهد.
شبهنگام، نماد اسم باطن خداوند است و به شب غیبت تعبیر شده است؛ بر این اساس مسیر هدایت در زمان غیبت با تمسک به عترت و قرآن تحقق مییابد. از وظایف شیعیان در زمان غیبت این است که تمسک به حبل ولایت داشته باشند تا به مراحل کمالی راه یابند و افعال امام و پیامبر را الگوی خود قرار دهند و با تقوا در پی معرفت و شناخت الهی گام در جاده ولایت نهند.
همانگونه که جان از جسم انسان آگاه است و میداند بر او چه میگذرد، امام نیز از جان انسان باخبر است و گویی در جان اوست؛ بنابراین عرضۀ اعمال به پیشگاه امام در این دو زمان خاص، عرضۀ دائمی است که دعا و استغفار امام را در پی دارد.
فیوضات ربانی در این دو هنگام بیش از سایر اوقات شبانه روز بر بندگان نازل میشود و امام واسطۀ صدور و وصول رحمت و فیض و عنایات الهی است؛ بنابراین رویآوردن به آن وجود مقدس در این دو زمان در جهت حیات معنوی و عاقلانه ضروری است.
«برداشتی آزاد از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . سوره اعراف، آیه 205
[2] . سوره روم، آیه 17
[3] . سوره اسراء، آیه 80
[4] . سوره اسراء، آیه 44
[5] . بحار الأنوار، ج ۶۷، ص ۷۳
[6] . سوره انفال، آیه 24
خیابان دولت، بلوار کاوه، خیابان اخلاقی شرقی، خیابان بهرام، کوچه محبوبه دانش غربی، پلاک ۱۲
حقوق برای موسسه علمیه السلطان علی بن موسی الرضا (ع) محفوظ است