«وَ اجْمَعْ بَینِی وَ بَینَ أَوْلِیائِی»
«خدایا! بین من و اولیائم را جمع کن.»
معیت با اولیای الهی
خداوند در آیات قرآن به معیت و اجتماع با اولیای الهی امر می‌کند:
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقین»[1]
«ای کسانی که ایمان آوردید، تقوا داشته و با صادقین (حضرات معصومین) باشید.»
«وَ مَنْ یطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِک مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ»[2]
«و هر كس كه از خدا و پيامبر اطاعت كند، پس آنان (در قيامت) با كسانى همدم خواهند بود كه خداوند بر آنان نعمت داده است، مانند پيامبران، صدّيقان، شهيدان و صالحان و اينان چه همدم‌هاى خوبى هستند.»
درخواست معیت
لسان زائر در محضر امام، با فراز «وَ اجْمَعْ بَینِی وَ بَینَ أَوْلِیائِی» گشوده می‌شود و مقام معیت را طلب می‌کند؛ پس زائر به خودی خود حرکت ندارد؛ بلکه قانون جذب، محرک اوست.
در واقع حرکت و طلب هم با وساطت حضرات معصومین صورت می‌گیرد. اگر این حرکت و صعود امکان نداشت، اجازۀ درخواست به زائر داده نمی‌شد. همانطور که سلام و زیارت‌های روزانه بر حضرات معصومین سِیر بندگی انسان را هموار می‌کند، معیت هم برای او رقم زده می‌شود.
اطاعت، پیش‌نیاز معیت
پیش‌نیاز معیت با حضرات معصومین، اطاعت است. اگر کسی با میل‌‌و‌رغبت مطیع خدا و رسولش شود، معیت و جمع برای او حاصل می‌شود.
در زیارت جامعه نیز معیت و همراهی با بزرگتر را در تمام عوالم طلب می‌کنیم:
«فَمَعَکُم مَعَکُم لا مَعَ غَیرِکُم»
دعای متعالی
زائر در انتهای زیارت امین الله با وساطت حضرت امام سجاد علیه‌السلام به بلوغی می‌رسد که دعای او متعالی شود و معیت با اولیای دینی را خواستار است. زائر همواره در زیارت امین‌الله معیت با خاندان وحی را طلب می‌کند.
مجوز دعاهای متعالی از لسان معصوم صادر شده است و زائر با انعکاس این دعاها، قابلیت وجودی خود را شکوفا می‌کند.
ناگفته نماند که بیان درخواست‌های متعالی به قابلیت زائر بستگی ندارد؛ بلکه فاعلیت خداوند چشمگیر است.
در انتهای زیارت نگاه زائر عوض می‌شود و اصلاً توجه به نعمت‌های بهشتی ندارد؛ بلکه در زیارت کمالات او به نهایت رشد و باروری می‌رسد تا آنجا که جنّت‌آفرین را می‌بیند و از جنّت‌آفرین، برترین درخواست‌ها را دارد؛ یعنی می‌خواهد در کنار او سکنا داشته باشد.
چگونه استعدادهای فرد به فعلیت می‌رسد؟
زیارت، استعدادهای نهفته را به فعلیت می‌رساند. بُعد مسافت در زیارت مهم نیست؛ بلکه اصل زیارت، انسان را به این جایگاه می‌رساند که با پیوست به کامل، نواقص خود را کامل کند.
هر زیارتی جدا شدن از نقایص را به‌دنبال دارد. بی‌تردید رفت‌و‌آمد در محضر معصوم انسان را مطهَر می‌کند؛ از این رو آمادگی حضور در جمع اولیای الهی را می‌یابد.
آنچه در آخر زیارت نشاط و شادی زائر را افزون می‌کند آن است که به او اجازه داده شده است که معیت با اولیای الهی را خواستار باشد و آنان را به‌عنوان «ولیّ» صدا زند. چه‌بسا زائر با یافتن اولیای خود از بی‌صاحبی جدا می‌شود، البته قابل ذکر است که زائر به طفیل زیارت، انعکاس دعای امام می‌شود و درخواست معیت دارد.
گشایش دریچه‌های نور
زیارت دریچه‌‌هایی از نور و گشایش را در زندگی زائر ایجاد می‌کند که قابل تصور نیست. دوران غم و غصه در کنار بزرگتر به‌سهولت، سپری می‌شود. در اثر جذبۀ زیارت، سیر بندگی انسان سریع می‌شود.
سلام و زیارت روزانه سرنوشت‌ساز است و عاقبت انسان را به‌خیر می‌کند.
*********
«بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ (وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ)»
معرفی جایگاه معصومین
در کلاس آموزشی امام سجاد علیه‌السلام در انتهای زیارت، جایگاه خاص حضرات معصومین بیان می‌شود؛ جایگاهی که انسان را در جوار قرب الهی قرار می‌دهد به‌میزان پیوست به امام، سیر وصال به خداوند میسر می‌شود.
زائر با ذکر اولیای الهی در زیارت، می‌یابد که جریان تمام فیوضات الهی در عالم، به‌عهدۀ حضرات معصومین است.
**********
«إِنَّک وَلِی نَعْمَائِی وَ مُنْتَهَى مُنَای وَ غَایةُ رَجَائِی»
«تو ولی‌نعمت و نهایت آرزو و هدف امید منی.»
خودشناسی
در این فراز یک خودشناسی صورت می‌گیرد و زائر می‌یابد که ولیّ نعمت زندگی او فقط خدای سبحان است. نگرش او توحیدی می‌شود و نهایت آرزوی خود را خدا می‌داند.
امام سجاد علیه‌السلام با تأکید و صراحت می‌فرماید: «إِنَّک وَلِی نَعْمَائِی» «خدایا فقط تو ولیّ و سرپرست نعمات من هستی.» سرآمد تمام نعمات، نعمت وجود معصوم است که خداوند آنان را ولیّ‌نعمت ما قرار داد.
زائر در انتهای زیارت، فقط نهایت آرزوی خود را به خداوند اعلام می‌کند.
هواخواه توام جانم و می‌دانم که می‌دانی
که هم نادیده می‌بینی و هم ننوشته می‌خوانی
سرچشمۀ برکت و فیض خداوند دائمی است. در هر لحظه، بندۀ مؤمن خود را از ظلمت جهل، غفلت، بی‌معرفتی و منیت خارج می‌کند. زائر روی هیچ‌یک از سرمایه و زیارت‌های خود حساب باز نمی‌کند.
*********
«فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَای»
«در بازگشتگاه و محل اقامتم.»
چه در این عالم که استقرار دارم و چه به عالم دیگر که برگردانده شوم، در همه جا فقط یک ولیّ‌نعمت دارم.
چه بسا زیارت که کلاس فشردۀ معرفتی است بر نگرش و بینش انسان تاثیر‌گذار است و امید او را از همه، اعم از فرزند، همسر، والدین، دوست و… قطع می‌کند؛ یعنی به هیچ‌کس امید ندارد.
*********
«أَنْتَ إِلَهِی وَ سَیدِی وَ مَوْلَای و اغْفِرْ لِأَوْلِیائِنَا»
«تو معبود و آقا و مولای منی، دوستانمان را بیامرز.»
دیگربینی
زائر در محضر امام، اعتراف به معبودیت خداوند دارد و بر این باور است که مولا او را پسندیده؛ از این رو دعای او مستجاب است. زائر با این نگرش، سفرۀ دعای خود را گسترده می‌کند تا تنهاخوری نداشته باشد و دیگران را هم به کنار این سفره دعوت می‌کند.
به صوفیان صفا جز می صفا مدهید
چو می‌‌دهید بدیشان جدا جدا مدهید
تک‌خوری حال وجودی انسان را ناشایست می‌کند؛ اما بخشش عطایای الهی، وجود انسان را با نشاط می‌کند.
اولیاء، کسانی هستند که از نظر عمل و عقیده به یکدیگر نزدیک‌اند. زائر در این فراز از خود خارج می‌شود و به وسعت روحی دست می‌یابد تا آنجا که برای نزدیکان و دوستان خود طلب مغفرت می‌کند.
خدایا! همانطور که روی عیوبم پرده انداختی تا مستور بماند؛ روی عیوب دوستان و نزدیکانم هم پرده‌ای بیندار تا نقایص آنان هم دیده نشود.
فردی که مشمول غفران الهی گردد، آثاری در زندگی او پدیدار می‌شود:
- برکات زندگی او افزایش می‌یابد؛
- عیوب او مستور می‌شود؛
- در وادی اهل علم وارد می‌شود؛
- توانمندی او در جادۀ بندگی مضاعف می‌شود؛
- قلب او از کینه مطهر و مصفا می‌شود.
زائر در زیارت به سعۀ وجودی دست می‌یابد تا آنجا که بخشیدن دیگران برای او سهل و آسان است.
******
«وَ كُفَّ عَنَّا أَعْدَاءَنَا»
«خدایا! دشمنان ما را حبس کن تا نتوانند آسیب‌رسان باشند.»
دشمن شناسی
دشمن انسان کیست؟
- دشمن درونی؛
- شیطان خارجی؛
۳. دشمنانی که با دین و تدین دشمنی دارند.
واقعیت این است که انسان مؤمن به‌علت تدین، همیشه دارای دشمن است. زائر از خداوند منع اذیت این دشمنان را خواستار است تا با عداوت‌شان آسیبی به اعتقادات و افکار و اعمال او وارد نکنند.
***********
«وَ اشْغَلْهُمْ عَنْ أَذَانَا»
«خدایا! دشمنان ما را به خودشان مشغول کن تا اذیتی به ما نرسانند.»
خدایا! ظالمین را به ظالمین مشغول کن تا ما در حریم امنی قرار گیریم که از صدمه و آسیب آنان محفوظ بمانیم.
************
«أَظْهِرْ کلِمَةَ الْحَقِّ وَ اجْعَلْهَا الْعُلْیا»
«خدایا! کلمۀ توحید و دین را در کل عالم آشکار کن و آن را در بالاترین مرتبه قرار بده.»
درخواست حاکمیت دین
زائر در این فراز می‌خواهد حاکمیت دین در کلّ عالم به ظهور برسد. زائر در کلاس آموزشی امام سجاد علیه‌السلام به سِیر وجودی دست می‌یابد؛ از این رو خواستار قرار گرفتن در صفوف سربازگیری امام زمان است تا روزگار ظهور را درک کند؛ پس باید سبک زندگی را در زیارت فرا گیرد و در عمل به اجرا درآورد.
در واقع نوع درخواست‌های او متعالی می‌شود و بر محوریت امام زمان می‌چرخد؛ نوع جایگاه او تغییر می‌کند و همان جایگاهی می‌شود که امام آن را معین کرده است.
برای «کلِمَةَ الْحَقِّ» تعابیر مختلفی آمده است:
- وجود امام زمان؛
- دولت حقّۀ امام.
«أَظْهِرْ کلِمَةَ الْحَقِّ»؛ یعنی خدایا! دغدغۀ ما ظهور امام است؛ دولت حقۀ امام زمان را در کل عالم به ظهور برسان. زائر در خواست دارد که در زمرۀ ناصرین امام زمان قرار بگیرد.
*******
«وَ أَدْحِضْ کلِمَةَ الْبَاطِلِ وَ اجْعَلْهَا السُّفْلَى»
«و سخن باطل را دور کن و آن را پَست و خوار بگردان.»
کلمه باطل نماد شیاطین مختلفی است که در عالم قرار دارند و همگی یک صدا در مقابل حقّ‌اند.
******
«إِنَّک عَلى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ»
«تو بر همه چیز قادری.»
سلب ناامیدی از زائر
خدایا! فاعلیت تو فقط در عالم هویداست. زائر برای خود نقش و وجودی قائل نیست. اگر انسان برای ظهور کلمۀ حق وارد میدان سربازی امام زمان شود، فقط به عنایت و توفیق الهی است که شکر ویژه‌ای را می‌طلبد.
نگرش توحیدی در انتهای زیارت وجود زائر را در بر می‌گیرد؛ یعنی در عالم فقط فاعلیت خداوند چشمگیر است؛ از این رو تمام افعال و اقوال انسان در مسیر ظهور کلمۀ حق به توفیق الهی صورت می‌گیرد. چشم‌انداز این ظهور بسیار زیباست و ناامیدی را از انسان سلب می‌کند.
بگذرد این روزگار تلخ‌تر از زهر
بار دگر روزگار چون شِکَر آید
زائر بر این باور است که در نهایت، حکومت حقّه در کلّ عالم نمایان می‌شود و زائر در هر بار زیارت، امیدوار به آن حاکمیت است؛ چرا که: «إِنَّک عَلى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ».
در انتهای زیارت با زمزمۀ «إِنَّک عَلى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ» ناامیدی از زائر سلب می‌شود و به این باور می‌رسد که همۀ اصلاحات در وجود او با قدرت خداوند صورت می‌گیرد. نهایتاً زائر در کمال امید از عرصۀ زیارت خارج می‌شود تا به لطف و کرم حضرت حق در زمرۀ زوار بامعرفت چهارده معصوم محسوب شود.
امام واسطۀ وصال به خداوند سبحان
در ابتدا زیارت با «السَّلَامُ عَلَیک یا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِه» آغاز می‌شود و در انتها با «إِنَّک عَلى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ» پایان می‌یابد.
آیا رمز و سرّی در این تقدم و تأخر وجود دارد؟ در جواب بیان می‌شود: زائر در ابتدای زیارت، در حضور امام است و در آخر شاهد خودِ خداست. در ابتدای زیارت، امام، مخاطبِ زائر است و در انتها، خدا مخاطب است. امام واسطۀ وصال به خداوند سبحان است.
تاریخ جلسه: 1402/10/21 – جلسه چهاردهم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1]. سوره توبه، آیه 118.
[2] . سوره نساء آیه 69.
