مرتضی مطهری (۱۲۹۸– ۱۳۵۸ش) مشهور به شهید مطهری یا استاد مطهری، متفکر و نویسنده شیعه در قرن چهاردهم هجری و از شاگردان علامه طباطبائی و امام خمینی بود. مطهری از افراد تأثیرگذار و از رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. وی ریاست شورای انقلاب را تا روز شهادت بر عهده داشت.
پیش از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. او از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد است.
مطهری آثاری متعددی در کلام و فلسفه اسلامی نوشته است. روزآمدسازی و تبیین آموزه‌های اسلام و تشیع، از ویژگی‌های فعالیت‌های فکری او است. مطهری، آموزه‌های اسلامی را که قبلاً در قالب بیاناتی پیچیده ارائه می‌شد، به سبک ویژه خود، به صورت آسان و با زبان روز در اختیار مخاطبان قرار می‌داد. کتاب‌های او در موضوعات مختلف دینی بارها به زبان‌های مختلف منتشر شده است.
سالروز شهادت مرتضی مطهری، در ایران روز معلم خوانده شده و آیین‌های بزرگداشتی در همین ارتباط برگزار می‌شود.
زندگی‌نامه
مرتضی مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ش، ۱۲ جمادی‌الاول ۱۳۳۸ق، در فریمان از توابع مشهد به دنیا آمد.
محمدحسین مطهری٬ پدر شهید مطهری روحانی مورد احترام مردم در فریمان و از شاگردان آخوند خراسانی بود. استاد شهید گفته است اوّلین بار ایمان و تقوا و عمل صالح و راستی «معظّم له» مرا به راه راست آشنا ساخت. وی در سال ۱۳۵۰ش درگذشت.
گویی مادر شهید مطهری نیز در طب سنتی مهارتی داشت و به معالجه زنان روستای فریمان می‌پرداخته‌است. چنان که شهید مطهری از پدر خود با عنوان طبیب روحانی و از مادرش با عنوان طبیب جسمانی یاد کرده‌است.
شهید مطهری مقدمات را نزد پدرش فراگرفت و از ۱۳ سالگی (سال ۱۳۱۱ش) در حوزه علمیه مشهد مشغول به تحصیل شد. در سال ۱۳۱۶ش او به قم رفت و حدود ۱۵ سال در آنجا اقامت نموده از درس اساتید آنجا همچون آیت الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبائی استفاده نمود. پس از آن چنانکه همسرش تصریح کرده، به دلایل معیشتی، قم را ترک کرده و به تهران مهاجرت کرد.
مرتضی مطهری در سال ۱۳۳۱ش ازدواج کرد. فرزندان او سه پسر و چهار دخترند.
استادان و چهره‌های تاثیرگذار
مهم‌ترین استادان و چهره‌های تاثیرگذار بر مرتضی مطهری، عبارتند از امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت الله بروجردی، و میرزا علی آقای شیرازی. مطهری، حضور در درس اخلاق امام خمینی را موجب سرمستی دانسته، علامه طباطبایی را از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام معرفی کرده و میرزا علی آقای شیرازی را نهج البلاغه مجسم خوانده است.
فعالیت‌های دینی و اجتماعی
مرتضی مطهری سال ۱۳۳۱ش از قم به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه سپهسالار (دانشگاه شهید مطهری فعلی) و مدرسه مروی تدریس کرد. نخستین اثرش یعنی شرح کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم (اثر استادش سید محمدحسین طباطبائی) را در سال ۱۳۳۲ منتشر کرد و از سال ۱۳۳۴ به تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران مشغول شد.
تدریس در حوزه علمیه قم و دانشگاه تهران
مطهری در طول سال‌های دهه ۱۳۵۰ شمسی، به توصیه امام خمینی هفته‌ای دو روز به قم عزیمت کرده و به تدریس در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و همزمان در تهران نیز سلسله جلسات درسی در منزل و غیره تشکیل می‌داد. مطهری در سال‌های ۱۳۵۱-۱۳۵۳ش در مسجد الجواد، مسجد جاوید و مسجد ارک و دیگر مراکز دینی تهران سخنرانی می‌کرد تا این که در سال ۱۳۵۴ش ممنوع المنبر شد.
شهادت
مرتضی مطهری شامگاه ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ش، زمانی که از شرکت در جلسه‌ای در منزل یدالله سحابی بازمی‌گشت، به دست محمدعلی بصیری، از اعضای گروه فرقان ترور شده و به شهادت رسید. پیکر مطهری در صبح پنج‌شنبه ۱۳ اردیبهشت و پس از تشییع در تهران به قم منتقل شده و آیت الله گلپایگانی برجناره وی نماز خواند. و در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س) نزدیک مرقد آیات عظام حائری، صدر، خوانساری، دفن شد.امام خمینی به مناسبت شهادت ایشان پیامی صادر کرد.
دیدگاه‌ها
مطهری برای تبیین اندیشه‌ها و آموزه‌های شیعه تلاش فراوانی کرد و آثار متعددی پدید آورد.
ولایت فقیه
از دیدگاه شهید مطهری در عصر غیبت فقیهان واجد شرایط از سوی امام معصوم به ولایت نصب شده و نایبان آنان به شمار می روند .
بررسی شاخصه های معلم شایسته از دیدگاه شهید مطهری بپردازیم.
مولفه های اخلاقی معلم شایسته
هُوَ الَّذِی بَعَث فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُم یَتْلُو عَلَیْهِم آیَاتِه وَیُزَکیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَاب وَاَلْحِکْمَة وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَال مُبِین(سوره جمعه آیه2)
اوست که در میان مردم درس ناخوانده، پیامبری از خودشان مبعوث کرد تا آیات الهی را بر آنان بخواند و آنها را رشد و پرورش داده (از آلودگی شرک و تفرقه پاک سازد) و کتاب آسمانی و حکمت به آنان بیاموزد و همانا پیش از این در انحراف وگمراهی آشکار بودند.
در اینجا به دیدگاه کلی شهید مطهری در مورد معلم می پردازیم: معلم باید نیروی فکری متعلم را پرورش دهد و او را به سوی استقلال رهنمون شود. باید قوه ابتکار او را زنده کند؛ یعنی در واقع، کار معلم آتشگیره دادن است. فرق است میان تنوری که شما بخواهید آتش از بیرون بیاورید و در آن بریزید تا آن را داغ کنید و تنوری که در آن هیزم و چوب جمع است و شما فقط آتشگیره از خارج می آورید و آن قدرآتش زیر این چوب ها و هیزم ها قرار می دهید که چوب ها کم کم مشتعل شوند (شهید مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، ج 22، ص 525).
از دیرباز تاثیراخلاق معلم بر دانش آموزان مورد توجه محققان و پژوهشگران حیطه آموزش و پرورش بوده است همچنان که آیت الله صفایی حائری می فرمایند: «انسان خانه را پدر می تواند تربیت کند و انسان جامعه را استاد» (صفایی حائری،علی؛ مسئولیت وسازندگی،ص51) در بحث شایستگی های اخلاقی معلم در زمینه های مختلف بحث های متنوعی وجود دارد من باب مثال: در سند تحول بنیادین یکی از مفاهیم کلیدی همین مفهوم شایستگی است و رسیدن به حیات طیبه را مستلزم کسب شایستگی های پایه دانسته شده است شایستگی موضوع بسیار کهن و پرسابقه در تمامی مکاتب است و درقرآن کریم و کلام معصومین و آثار یونان باستان، نمونه های آن به وفور یافت می شود حال ما به ترتیب به مولفه های معلم شایسته می پردازیم.
عدالت
شاید موضوع عدالت چندان نیاز به تعریف نداشته باشد و همگی انسان ها با این مسئله کم و بیش آشنایی دارند عدالت در مقابل ظلم قرار دارد و نقطه مقابل تبعیض است به عنوان مثال دو دانش آموز که در شرایط کاملا مساوی قرار دارند بین آنها تبعیض قائل شویم در باب عدالت نظریه های گوناگونی آمده است نیچه و ماکیاول می گویند عدالت اختراع مردمان زبون است وقتی که در برابر اقویا قرار گرفتند و چون قوت مبارزه با اقویا را نداشتند آمدند کلمه عدالت را خلق و اختراع کردند برتراند راسل نیز در این باب می گوید که باید به دنبال عدالت رفت ولی نه به خاطر اینکه مطلوب ماست بلکه به خاطر اینکه منافع فرد درعدالت جمع است و اما در اینجا نظر دین اسلام در مورد عدالت آورده شده است که می گوید اگر انسان از عدالت گریزان است به خاطر این است که هنوز به مرحله کمال نرسیده است. در نهاد بشر عدالت وجود دارد و اگر انسان خوب تربیت بشود و زیردست معلم کامل قرار بگیرد می رسد به جایی که واقعا خودش عدالتخواه می شود و عدالت برای جمع را به منفعت خودش ترجیح می دهدحضرت علی علیه السلام نمونه بارز عدالتخواهی که همه نظریه های قبلی در مورد عدالت را باطل می کند حال شاید ما وقتی حضرت علی را مثال می زنیم عده ای ایشان را فردی استثنایی تلقی کنند ولی واقعا اینطور نیست و هم اکنون نیز در میان متدینین افراد زیادی وجود دارند که در زمینه عدالت سرآمد و زبانزد خاص و عام هستند حساسیتی که اسلام در زمینه عدالت از خود نشان می دهد در هیچ مکتب دیگری نظیر ندارد در جامعه ای که عدالت وجود نداشته باشد خیل عظیمی از افراد به بیماری های روانی مبتلا و محرومیت ها باعث ایجاد عقده روانی می شود و به تعبیر حضرت علی علیه السلام اگر در جامعه دو گروه گرسنه و سیر پدید آیند و به همین منوال نمی ماند یک گروه مبتلا به بیماری خود بزرگ بینی و گروه دیگر دچار ناراحتی های ناشی از محرومیت می شوند. مادر تمامی اصل ها عدالت است و همگی ما به صورت تئوری مساله عدالت اخلاق را به خوبی آموخته ایم ولی به پای عمل که می رسیم و عدالت که به میدان می آید قطعا بی عدالتی هم در طرف دیگر ماجرا قرار می گیرد و آن جاست که انتخاب مشکل می شود و فرد بعضا بر ضد عدالت و اخلاق عمل می کند حال اینجا این سوال پیش می آید معلم چه موقع به عدالت و اخلاق به عنوان یک امر مقدس اعتقاد قلبی پیدا می کند؟ آن وقت که به اصل و اساس تقدس یعنی خدا ایمان داشته باشد لذا معلم به اندازه ای که به عدالت پایبند است که به خداوند معتقد است معلم معتقد به اصول در هر چیزی بین دانش آموزانش عدالت را می کند خواه این موضوع عدالت در میزان توجه به آنها باشد یا رعایت عدالت در تصحیح اوراق دانش آموزان یا حتی می تواند در میزان تشویق یک دانش آموز نسبت به سایرین باشد.
صبر
موضوع صبر که از مولفه های معلم شایسته به شمار می رود مساله بسیار مهمی است چرا که معلم با دانش آموزان مختلفی سر و کار دارد و هر یک از آنها ویژگی ها و اخلاقیات مخصوص به خود را دارند و بدون داشتن صبر به فرایند آموزش لطمه وارد می شود اکنون این سوال مطرح می شودکه کلمه صبر به چه معناست و چه جایگاهی در آیات و روایات ما دارند: صبر در قرآن به معنای مقاومت و ایستادگی در برابر مشکلات زندگی است. پیامبراکرم در مورد صبر می فرمایند: «نسبت صبر و ایمان نسبت سر به بدن است.» بدین صورت همانطور که سر بر بدن تسلط و سروری دارد صبر هم باعث تسلط بر نفس آدمی می شود. معلمی که نتواند صبر پیشه کند و در برابر مسائل و مشکلات کلاس درس نتوانند صبر پیشه کند در واقع محیط امنی برای آموزش دانش آموزان محیا نخواهد شد صبر یکی از اموری که باعث موفقیت انسان در کارها بالاخص کارهای مهم مانند تدریس می شود صبر و حوصله است کم حوصلگی و کم صبری مانع انسان است و باعث می شود انسان کاری را که متناسب با شایستگی های اوست را نتواند به خوبی به انجام برساند و کارهایش را نیمه تمام و ناقص باقی میگذارد و مداوم از یک شاخه به شاخه دیگر می پرد و در آخر نتیجه کار همان می شودکه نباید بشود بسیاری از افراد وجود دارند که استعداد یک کار علمی را در حد نبوغ دارند ولی در اثر بیحوصلگی و کم صبری در رسیدن به نتیجه ناکام می مانند در حالی که افرادی که استعداد در حد متوسطی را دارند دراثر صبر و حوصله زیاد پیشرفت چشمگیری می کنند که موجب تعجب همگان می شوند هر وقت دیده یا شنیده می شود که دوستی کار مهم و فوق العاده ای انجام داده است بسیاری از افراد گمان می کنند این نتیجه حاصل ذهن قوی و استعداد و نبوغ خارق العاده آن فرد بوده است در حالی که کسی پشت صحنه فعالیت ها و تلاش و صبر و حوصله ای که فرد در پروسه انجام این کار انجام داده را در نظر نمی گیرند باید توجه داشت اگر صبر و استقامت به خرج بدهیم و استعداد کمی در آن زمینه داشته باشیم بالاخره به نتیجه خواهیم رسید همانطور که مولای متقیان حضرت علی علیه السلام میفرمایند آدم با حوصله ظفر را به چنگ می آورد ولو دریک زمان طولانی.
خلوص نیت
از پارامتر های شایستگی های اخلاق معنوی معلم خلوص نیت است و «صرف لله و فی الله» داشتن برای اعمال معلم از مصادیق اخلاص است وقتی که معلم در کمک خود به دانش آموزانش هیچگونه چشم داشتی نداشته باشد و از اعماق قلبش مایل نباشد که کسی ازکار های خیرش مطلع بشود و همیشه واهمه ای داشته باشد که به واسطه مطلع شدن دیگران از اعمال خیرشان شرکی در عملشان وارد شود موضوع اخلاص در قرآن مورد اهتمام بوده است و به نکات جالبی درباره این موضوع اشاره شده است و یکی از آن نکات تفاوت بین مخلَص و مخلِص است مخلِص یعنی در عمل اخلاص ورزیدن و عمل پاک و خالص را برای خدا انجام دادن اما مخلَص بودن یعنی پاک و خالص شده برای خدا معلمان مخلِص همیشه سعیشان بر این است که اعمال و کردار خود را برای خداوند متعال پاک و خالص کند و خداوند را در تمام ابعاد زندگی مورد توجه قرار می دهد. در قرآن کریم نیز در آیه 14 سوره غافر آمده است فَادْعُوا اللَّه مُخْلِصِین لَه الدِّین وَلَو کَرِه الْکَافِرُون: تنها خدا را بخوانیدو دین خود را برای او خالص کنید هرچند کافران ناخشنود باشند منظور از خلوص نیت در اینجا این است که انگیزه تصمیم گیری تنها خدا باشد اصولا از نظر اسلام هر عملی بدون خلوص نیت بی ارزش است اخلاص در روایات نیز مورد توجه ائمه قرار داشته است از باب نمونه امام علی(ع)می فرمایند:
خوشا به سعادت کسی که عبادت و دعایش را برای خدا خالص کند و قلب خود را به آنچه می بیند مشغول ندارد و یاد خدا را به آنچه می شنود به فراموشی نسپارند و درونش را به نعمت هایی که به دیگران داده است غمگین نشود.
اعتماد به نفس
مقوله اعتماد به نفس که جزء شایستگی های اخلاقی معلم به شمار می آید باعث بیدارشدن نیروهای انسانی می باشد و بالعکس اعتماد به غیر و استمداد از آنها باعث می شود که انسان به موجودی اتکالی و ضعیف تبدیل شود اعتماد به نفسی که اسلام باعث بیدار شدنش در انسان می شود این است که امید بستن انسان را از هیچ راهی جز عمل خودش نمی پسندد به طوری که پیامبر (صلی الله علیه و آله ) فرمودند: هرگز از دیگران در کارها کمک نخواهید ولو برای یک کار کوچک باشد.
وقار
معلم الگویی برای دانش آموزان خود در تمامی زمینه هاست یکی ازاین زمینه ها مساله وقار و متانت در معلم است ویلیام جیمز می گوید: در دین یک نوع وقار و سنگینی است اهل دین به مثابه ماشین های هستند که ظرفیتشان پر است برخلاف دیگران که ماشین آنها خالی از هر گونه سکنه ای است و این ظرفیت دینی است که ظرفیت واقعی را برای افراد به ارمغان می آورد و غیر از دین و معنویات چیز دیگری نمی تواند این وقار و متانت را برای افراد مهیا کند گاهی احساس می شود حرمت معلم ناشی از تکبر معلم است در حالی که این متانت است که باعث حرمت معلم می شود معلم باید برای حفظ حرمت خود برای خودش چهار چوب اخلاقی قائل بشود و به بهانه صمیمیت با دانش آموزان شایسته نیست به هرگونه شوخی نا به جا و اخلاق سبک سرانه روی بیاورد.
نظم
معلمان شایسته با داشتن سازمان دهی برای امور خود مولفه نظم را درامور زندگی خود جاری و ساری می کند یکی از ابعاد نظم به کارگیری آن در استفاده صحیح از وقت و نیرو است سرمایه زمان برخلاف سرمایه مالی هیچگاه راکد نیست به این ترتیب است که پیامبر می فرمایند: هر کس دو روزش مساوی باشد زیان کرده است و تنها اینکه قدر وقت دانسته بشود کافی نخواهد بود و نظم و مهارت کافی لازم است تا بهره کافی از زمان برده بشود. معلم موفق باید توجه داشته باشد که ظرف زمان مانند ظرف مکان است و هنگامی که نظم را برای ظرف زمان به کار می بریم در واقع مانند این است که اشیائی را در صندوق یا جعبه ای قرار داده ایم معلمان منظم و منضبط در مدت زمان مساوی با سایرین مقدار اعمال بیشتری را به ثمر می رسانند در نتیجه در حیطه کاری خود مثمر ثمر واقع می شود.
بحث و نتیجه گیری
در مقاله اخیر به شماری از شاخصه های معلم شایسته از دیدگاه شهیدمطهری که وظیفه خطیر تربیت نسل آینده را برعهده دارند پرداخته ایم که عبارتند از «عدالت، صبر، اعتماد به نفس، خلوص نیت، وقار، نظم» که این مولفه ها در دیدگاه شهید مطهری با توجه به آیات قرآن و روایات ائمه معصومین مورد بررسی قرار گرفته است که به اختصار به ماهیت هر کدام از این بررسی ها اشاره می کنیم.
