قسم به جریان شب
آیه 4:«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»
«قسم به شب که جریان دارد»
در این آیه خداوند به جریان و گذرا بودن شب که پایدار نیست، سوگند یاد می کند.
لازم به ذکر است که تاریکی‌های زندگی اعم از ظلمت معصیت، جهالت و نفسانیت و… که در حال عبور باشد قداست می‌یابد، و خداوند به عبور این ظلمت‌ها قسم یاد می‌کند؛ زیرا که در سپری شدن این تاریکی‌ها، امید و آینده روشن، نهفته است.
عبور و عدم ماندگاری ظلمت‌ها مقدس است؛ و آینده روشنی را برای انسان ترسیم می‌کند، امید حیات توحیدی و در زمره سعداء قرار گرفتن، حرکت و سیر را برای انسان میسر می‌کند.
سوگند به حفاظت خدای سبحان در شب از انسان
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ» از آن رو که در شب، هنگام خواب، حرکت ظاهری انسان متوقف می‌شود و نقش و وجودی برای خود قائل نیست، به حفاظت نیاز دارد، و خداوند حافظ و نگهبان اوست. خداوند به ظهور حفاظتش در شب، و زمان غفلت قسم یاد می‌کند.
حفاظت خداوند در تمام مراحل سیر انسانی وجود دارد اما این حفاظت و نگهبانی در شب و تاریکی که زمان غفلت فرد است ظهور کامل می‌یابد؛ زیرا که خداوند «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»[1] است.
سوگند به انس انسان با خدای سبحان
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ» خداوند به اقبال و ورود شب به زندگی انسان قسم یاد می‌کند؛ زیرا که در هنگام شب، انسان از اجتماع جدا شده و انس خالصانه با خداوند می یابد.
زمان بندگی و خلوت شبانه‌ی بنده به میزانی قداست دارد که خداوند به آن قسم یاد می‌کند.
زاد و توشه حرکت صحیح بندگی در روز، از خلوت شبانه فراهم می‌گردد
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: شب زمان استراحت و آرامش انسان است تا حرکت مفید و صحیح روزانه را آغاز کند.
مؤیّد این مطلب آن است که خداوند در سوره مبارکه مزمّل می فرماید:
«إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا* إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا»[2]
«قطعا برخاستن شب رنجش بيشتر و گفتار [در آن هنگام] راستينتر است *تو را در روز آمد و شدى طولانی است.»
زاد و توشه حرکت صحیح بندگی در روز، از خلوت شبانه فراهم می‌گردد.
ارتباط شبانه با خداوند سبحان موجب قوت و نیرو در روز می‌گردد. بعبارت دیگر انقطاع از خلق در یک مدت کوتاه و اتصال به حق انرژی زاست، و حرکت بندگی را هموار می‌کند.
به میزانی که عبادت شب خالصانه تر باشد، ارتباط با بندگان بصورت سالم و صحیح محقق می‌گردد.
پایان نیک، مقدس است
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: بعد از سپری شدن شب فجر صادق هویدا می‌گردد.
همه زمان‌ها مقدس هستند و انسان نباید تمرکز در زمان خاصی داشته باشد، اگر انسان توفیقی را در زمانی از خود سلب کرد در آن زمان نباید متوقف شود، بلکه در زمان یا مرحله بعدی زندگی می‌تواند جبران کند؛ یعنی انسان نباید در زمان جوانی یا میان سالی متوقف شود و خود را در قفس زمان اسیر کند بلکه هر زمان، قداست خاص خود را دارد و باید از آن بهره برد.
بنابر این هر زمانی بندگی خاص خود را می‌طلبد و به همان میزان که فجر و آغاز هر کاری مقدس است پایان نیک و صحیح هم مقدس است و شکر جداگانه‌ای را می‌طلبد.
سوگند به شب معراج انسان
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: لیل بعنوان معراج انسان، مرکبی برای حرکت روزانه اوست. در شب به دور از چشم خلق عروجی برای بنده صورت می‌گیرد که در اثر آن وصال به حق را می‌یابد.
شب در خدمت انسان است تا به عنوان مرکب، حرکت توحیدی را برای او راهبر باشد.
خداوند به این ظرف زمان که مَرکبی مقدس است قسم یاد می‌کند.
ما ز بالاییم و بالا می‌رویم
ما ز دریاییم و دریا می‌رویم
ما از اینجا و از آنجا نیستیم
ما ز بیجاییم و بیجا می‌رویم
از نگاه عارفانه : جسم مرکب روح انسان است که باید توجه لازم به او مبذول شود تا روح حرکت توحیدی خود را داشته باشد. و از آن رو که جسم از جنس ماده است و تاریکی و ظلمت، ماده را احاطه نموده، جسم انسان نیز تاریک و مکدر است اما به میزانی قداست دارد که آسیب به آن دیه دارد.
سیر روحانی
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: جسم هنگامی که به مرگ نزدیکتر می‌شود از جسم خاکی بتدریج جدا می‌شود و به روشنایی گرایش پیدا می‌کند. جسمی که همکاری لازم را با روح داشته است به مرحله‌ای می‌رسد که باید از روح جدا شود تا سیر روحانی او آغاز گردد. این عبور به سمت سیر روحانی به میزانی مقدس می‌شود که خداوند قسم یاد می‌کند.
زمان جدایی روح از جسم
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: زمانی که روح از جسم انسان جدا شود در واقع ظلمت او به اتمام رسیده است و این جسم بعنوان میت و جنازه مقدس می‌گردد، که خداوند به آن قسم یاد می‌کند.
شب معراج پیامبر
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: در شب که سیر روحانی انسان آغاز می‌گردد، به مانند لیلة المعراج می‌گردد که خداوند از طریق مرکب شب پیامبرش را به قاب القوسین رساند.
ظرف شب و لیلی که سبب عروج انسان گردد مقدس بوده و خداوند به آن قسم یاد می‌کند.
زمان سیر اهل توحید
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»:خداوند به زمان سیر اهل توحید در تاریکی عالم ماده قسم یاد می‌کند.
در واقع دنیا به مانند لیل زمان تاریکی و ظلمت انسان است که در مقابل آن روز و تمام روشنایی در قیامت نمودار می‌گردد. خداوند به سیر اهل توحید از ظلمت عالم ماده که در حال گذر است قسم یاد می‌کند.
زمان وصول به توحید
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»: در آداب سفر آمده است که بعلت پیچیده شدن زمین زیر پای انسان در شب سفر داشته باشید؛ زیرا که سیر و حرکت در شب آسان‌تر صورت می‌گیرد.
عالم دنیا تاریک و مکدر است، سیر از این عالم تاریک زمانی صورت می‌گیرد که بنده برای مال و مقام و قدرت و علم…خود نقشی قائل نشده باشد؛ زیرا که توقف در این امور مادی انسان را مکدر می کند بنابر این باید از تمام این امور مادی گذر کند تا وصال به توحید داشته باشد.
زمان حرکت از منی بسوی مکه
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»:لیل نماد شبی است که حاجی در منی بوده و می‌خواهد که حرکت بسوی مکه داشته باشد تا باقی اعمال حج را انجام دهد این شب از قداست و توجه خاصی برخوردار است چون باید در آن شب سوخت‌گیری لازم صورت گیرد تا طواف و سعی…روزانه را بخوبی صورت پذیرد و خداوند به این شب مقدس که زمان سوخت‌گیری است قسم یاد می‌کند.
شب قدر
«وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ»:در شب قدر که سرنوشت سال انسان مقدر می‌گردد و لیلةالقدر او محسوب می‌گردد قداست خاصی دارد که خداوند قسم یاد می‌کند.
و در لغت عرب هر قسمی به جواب قسم نیاز دارد، جواب قسم محذوف است.
تاریخ جلسه: 99/6/12
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه بقره، آیه 255
[2] سوره مبارکه مزمل، آیات 7 ـ 6
