خداوند در آیه ۸۴ سوره مریم میفرماید:
«فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدّاً»
«پس بر (عذاب) آنان عجله مكن، ما حساب آنها (و روز و ساعت و اعمال و حتّى نفس‌زدن آنان) را شماره كنيم (تا موعدشان فرا رسد.)»
در آیۀ قبل ذکر شد که مشرکین تحت سلطۀ شیاطین قرار دارند و در عین اینکه شرک انتخاب شدۀ خود آنهاست؛ اما به‌واسطۀ شیاطین تحریک بیشتری به‌سوی شرک دارند.
حسابگری دقیق خدای سبحان
کلمه« عدَّ» و عدد از یک خانواده است. خدای سبحان میفرماید: ما روزهای عمر و لحظات و نَفَس‌های این افراد را می‌شماریم. آنان به خط پایان زندگی خود نزدیک می‌شوند و مهلت اضافهای در اختیارشان قرار نمی‌گیرد. شمارش اجل اینها در اختیار ماست.
همۀ افراد ضرب‌الاجلشان نزد خداوند سبحان معلوم است؛ در نتیجه دلیلی بر تعجیل در عقوبت وجود ندارد.
فردی خدمت امام صادق علیه‌السلام رسید و تفسیر این آیه را پرسید. حضرت از خود فرد پرسید: «نظر خودت چیست؟» فرد جواب داد: «خدا شمارش روزهای افراد را دارد که چقدر از عمرشان سپری شده است.» امام جواب داد:
«إِنَّ الْآبَاءَ وَ الْأُمَّهَاتِ یُحْصُونَ ذَلِکَ لَا وَ لَکِنَّهُ عَدَدُ الْأَنْفَاسِ»[1]
«شمارش روز افراد را که پدران و مادران هم دارند؛ اما فقط خدا می‌داند که تا پایان عمر هر فردی چند نَفَس باقیمانده است!»
خدای سبحان شمارۀ نفس‌ها و دم و بازدم‌ها را دارد. دایرۀ علم خداوند بسیار گسترده است، حتی اگر برگی از درخت بیفتد خداوند می‌داند
«مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا»[2]
«هيچ برگى از درخت نمى‌افتد جز آنكه او مى‌داند.»
مفسری میفرماید:«کوچکترین عمل اعم از عمل قلبی و قالبی در شمارگان الهی قرار دارد و ذره‌ای نیت خیر یا شر از قلم نمی‌افتد.»
مفسری دیگر میفرماید:«بعد از سررسید اجل، مشرکین هیچ تدبیری برای بازگردان عمر خود ندارند؛ بنابراین زمان تاخت‌و‌تاز آنان تا پایان عمر ادامه‌دار است.»
مفسری میفرماید:«خداوند با تمام قدرت شمارش‌گر است؛ به همین جهت، هیچ چیز از قلم نمی‌افتد و هیچ خطایی در این شمارش وجود ندارد؛ بلکه اعمال، اقوال، احوال و نیات فرد محاسبه می‌شود.»
قابل تإمل آن است که این شمارش به نفع بنده است. «إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ» نه «علیهم»؛ زیرا مقدار کامل زشتی‌های این فرد، کاملا مشخص می‌شود.
نزدیک بودن مرگ به همه
همۀ افراد لحظه به لحظه به مرگ نزدیک می‌شوند و اندازۀ عمر همۀ افراد شمارش شده‌است؛ اما مرگ برای بعضی افراد، زمان نزول عذاب است و برای بعضی، آغاز رحمت بی‌انتها.
در حدیث پانزدهم، چهل حدیث امام(ره) بیان شده است:«خداوند پایان عمر مؤمن را مشخص نمی‌کند؛ بلکه به اختیار مؤمن قرار می‌دهد تا راضی به پایان عمر خود باشد و آنقدر خداوند سبحان برای قبض روح مؤمن تردد دارد تا راضی شود!»
شیخ عبدالکریم حائری در زمان قبض روح متوسل به اباعبدالله الحسین می‌شود و می‌گوید: «مولا جان! کاری که برای قیامت کارساز باشد، ندارم.» و از خداوند طول عمر می‌خواهد و در ادامۀ حیات خود،حوزۀ علمیۀ قم را احداث می‌کند. بنابراین خداوند به افراد مؤمن که طالب وقت اضافه باشند، وقت اضافه می‌دهد.
اما چرا به مشرک مهلت اضافی داده نمی‌شود؟ چون مشرک از عمر و مهلت اضافۀ خود استفادۀ بهینه ندارد؛ یعنی به شرک خود را ادامه می‌دهد. از مصادیق رحمت خداوند این است که شرک را در یک جایگاهی قطع می‌کند تا دیگر استمرار پیدا نکند.
هشدار برای مشرکین
مفسری میفرماید: «خداوند سبحان به پایان عمر مشرکین در آیه اشاره می‌کند تا پایان عمر را غنیمت شمارند و تغییر در زندگی آنان ایجاد شود.» این افراد چون مشرک بودند با ذکر پایان عمر، تحریکی برای آنان صورت می‌گیرد که زمان زیادی برای تغییر نیست و باید از همین عمر باقی مانده برای تغییرات مناسب استفاده کرد. چه بسا همین تغییرات در دورۀ پایانی عمر، می‌تواند برای همیشه سرنوشت فرد را تغییر دهد.
همیشه امکان تغییر وجود دارد
انسان در کلاس آموزشی قرآن می‌آموزد که هیچ زمانی برای تغییر دیر نیست؛ زیرا اگر پایان عمر یادآوری شود، حتی یک روز هم برای تغییرات کافی است و این تغییر می‌تواند در برزخ و قیامت جریان داشته باشد و دفتر زندگی را بسیار خوشرنگ و زیبا کند.
«أُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ»[3]
«خداوند بدى‌هايشان را به نيكى تبديل مى‌كند.»
قدر نَفَس‌ها را بدانیم
مفسری میفرماید:«برای بعضی افراد واحد شمارش، نَفَس است؛ یعنی کمترین واحد شمارش به‌عنوان مقیاس اندازه‌گیری است؛ پس استفادۀ بهینه از لحظات را دارند و قدر تمام زمان‌ها را می‌دانند.»
به فرمودۀ جامی:
هر دم از عمر گرامی هست گنج بی‌بدل
می‌رود گنج چنین هر لحظه .. آخ
لحظات، گنج بی‌بدیل است؛ گنجی که این لحظه‌اش با لحظات قبل فرق دارد و هر کدام گنج جداگانه‌ای محسوب می‌شود.
حافظ میفرماید:
کاری کنیم ورنه خجالت برآورد
روزی که رخت جان به جهان دگر کشیم
روزی انسان به آگاهی می‌رسد که چقدر گنج‌های لحظات را از دست داده است!
دنیا، صحنۀ شمارش
خداوند میفرماید: به موقع به حساب‌شان می‌رسیم. الان فرصت لازم را در اختیارشان قرار می‌دهیم تا تغییر کنند؛ اگر قدر این زمان را ندانند و تغییر نکنند، از دست ما نمی‌توانند فرار کنند؛ پس دنیا زمان عقوبت و حساب نیست؛ بلکه فقط صحنۀ شمارش است.
آخرت، صحنۀ حسابرسی
شمارش نزد خداوند معلوم است؛ اما ظرف محاسبه در قیامت است نه در این عالم:
«إنّ اليومَ عَمَلٌ و لا حِسابَ»[4]
«امروز [روز] عمل است و نه حسابرسى.»
پیامهای آیه
۱. سنت خداوند پرهیز از شتابزدگی در مقابل کفار و مشرکین است و هیچ عجله‌ای برای عقوبت آنان ندارد؛
۲. سنت خداوند به مشرکین و کفار، سنت امهال به‌معنای مهلت دادن است؛
۳. مهلت دادن به مشرکین از باب رحمت الهی است؛
۴. مهلت، اتمام حجتی است که باب عذر و بهانه را می‌بندد؛ چراکه ممکن است مشرکین بگویند: «ما خواستار تغییر بودیم؛ اما زمان کافی نداشتیم!»؛
۵. خداوند سبحان با مهلت دادن، زمان تغییر را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
تاریخ جلسه: 1400/10/18 – جلسه چهلم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[3] سوره فرقان آیه 70 .
