نماز عمود دین محسوب می‌شود و هر مسلمانی تا آخرین روز زندگی با آن مواجه است.
معرفت به نماز حدود و انتها ندارد و هر روز محتاج آموخته‌های جدیدی هستیم.
یکی از راه‌های توجه به نماز، توجه به اسرار آن است که توسط علمای بزرگی چون امام خمینی (ره)، میرزا جواد ملکی تبریزی، شهید ثانی، فیض کاشانی، نخودکی، قاضی سعید قمی، آیة الله جوادی آملی به آن پرداخته شده است و ما در طی سال، فرموده‌های آن بزرگواران را نقل و بررسی خواهیم کرد:
نماز، تمرین خوشنویسی است
رساله اسرار الصلوة مرحوم نخودکی (ره): نماز مثل خوشنویسی است، همانطور که برای خطاطی و خوشنویسی تکرار و تمرین لازم است. نماز هم به جهت رسیدن به حقیقت خود، باید تمرین و تکرار شود. همه مسلمین در خمیره خود مصلِّی واقعی هستند. امّا با ممارست و تمرین و زحمت کشیدن، این قوه و خمیره به فعلیت تبدیل می‌شود.
نماز تیرک خیمه دین است
مرحوم نخودکی (ره) در صفحه ۶۵ در ادامه بررسی اسرار الصلوة می‌فرمایند: دین یک خیمه است که تیرک وسط آن، نماز است. حال به میزانی که این تیرک توانا‌تر و برافراشته‌تر باشد بقیه امور زندگی هم با قوّت و صحّت بیشتری به پیش می‌رود. امّا اگر تیرک ضعیف شود و بخوابد، کل خیمه فرو می‌ریزد. چنانچه می‌فرمایند: اگر در بعضی از امور دینی مسامحه داشته باشید، هنوز متدین محسوب می‌شوید امّا اگر همه امور را رعایت کنید امّا اهتمامی به نماز نداشته باشید، تدین شما مورد تردید قرار می‌گیرد.
نماز بی‌حضور قلب بی ثمر است
مرحوم نخودکی (ره) روایتی از معصومین ذکر می‌کند و می‌گوید: «ان الاعمال الجسدانیة اذا لم یعرف معناها لایقع لها فى الاخرة امر» وقتی معنای اعمال و عباداتی که با بدن انجام می‌شود برای انسان شناخته شده نباشد، در آخرت هم هیچ اجری بر آن مترتب نخواهد شد. یعنی شاید نماز بدون حضور قلب موجب وسعت رزق و آبرو در دنیا شود امّا برای آخرت هیچ ثمری ندارد زیرا زبان، نماز خوانده امّا قلب متوجه جای دیگری بوده.
آن نماز او نیرزد نیم جو زانکه با اغیار دارد دل گرو
کمال انسان
مرحوم نخودکی (ره) میفرماید: همه علماء طریق کامل و کمال انسان را در دو امر خلاصه کرد‌ه‌اند.
- التعظیم امر الله
- الشفقه علی خلق الله
کمال انسان از دو طریق میسر می‌گردد: بزرگ شمردن اوامر الهی و دلسوزی نسبت به خلق.
یکی از مصادیق تعظیم و بزرگ شمردن امر خدا در نماز، با صحیح خواندن، رعایت آداب و حدود و اسرارش نمایان می شود. رعایت این حدود موجب تقویت انسانیت می‌شود و برخورد سطحی با آن موجب وارد شدن نقیصه بر انسانیت او خواهد شد.
مرحوم نخودکی (ره) میفرماید: تدارک سفر بی‌نهایتی که در پیش داریم، در همین عالم است و اوج تدارک این سفر، بندگی است که رأس آن بندگی در نماز تحقق می‌یابد بنابراین اصل توشه آخرت، نماز است و اگر نماز حقیقی انجام شود، توفیق ابعاد دیگر بندگی مثل خدمت به خلق و یا انجام هر کار صحیح دیگر … نیز به وقوع خواهد پیوست و اگر نماز آسیب ببیند این توشه به مقصد نمی‌رسد و در دنیا حبط خواهد شد.
شیعیان علی (ع) را بشناسید
مرحوم نخودکی (ره) میفرماید: امیرالمؤمنین (ع) فرمود: شیعیان مرا با دو خصلت آزمایش کنید:
- مُحافَظَتُهُمْ عَلی أوْقاتِ الصَّلَواتِ؛ نسبت به اوقات نماز بی‌مبالات نیستند.
- وَ مُواساتُهُمْ مَعَ إخْوانِهِمْ الْمُؤْمِنِینَ بِالْمالِ؛ برای برادران مومن در امور مالی مساوات داشته باشند.[1]
و اگر این دو خصلت در آنها نیست از آنها دور شو، دور شو، دور شو و با آنان ارتباط برقرار مکن. بنابراین مدرک و میزان شیعه حقیقی در توجه و مراقبه او از نماز است.
نمازی که دشمن افراد در قیامت می‌شود!
مرحوم نخودکی (ره) بحث زیبایی را مطرح فرمودند: در قیامت هر یک از ما دشمنانی داریم. گاهی دست ما با ما درگیر می‌شود و از ما شکایت می‌کند، همان دستی که باید شفیع ما می‌شد دشمن ما می‌گردد، حال در مورد نماز نیز چنین است نمازی که باید دعاگوی انسان باشد و شفیع او شود به او دشنام می‌دهد و این برخورد مربوط به زمانی است که نماز به خوبی اقامه نشود، نماز می‌گوید:
«ضَیعْتَنِی ضَیعَک اللَّه»[2] «من را ضایع کردی خدا تو را ضایع کند.» روایت در ادامه میفرماید: «ویل لمن شفعاء خصمانه» «وای بر کسی که قرار بود کسی و چیزی از او شفاعت کند ولی خصم و شاکی از او می‌شود.»
عبد ذلیل در برابر سلطان جلیل
امیرالمؤمنین (ع) در روایتی فرمودند: من به دوازده آیه از تورات روزی سه بار توجه می‌کردم که در یکی از آنها فرموده: ای پسر آدم اگر در مقابل من قیام کردی مانند قیام عبد ذلیل در مقابل سلطان جلیل که گویا او را می‌بیند و اگر تو مرا نمی‌بینی بدان که من تو را می‌بینم.
یعنی صورت ظاهری ایستادن ما در مقابل خدای سبحان باید به مثابه ایستادن عبد در مقابل مولای با اقتدار باشد.
رسوایی بین ملائک!
مرحوم نخودکی (ره) روایتی دیگر از قول پیامبر اسلام (ص) ذکر می‌کند: وقتی بنده به نماز می‌‌ایستد، اولین باری که حواس او پرت می‌شود، خدا با او صحبت می‌کند: مگر از من مهربان‌تر سراغ داری که به او توجه می کنی؟ برای بار دوم خدا میفرماید: مگر بهتر از من سراغ داری که متوجه او هستی؟ و برای بار سوم که عبد با بی‌توجهی نماز خود را می‌خواند، خدای سبحان رحمتش را از او دور می‌کند و خود نماز با او تکلم می‌کند که خدا تو را بین ملائک رسوا کند همچنانکه تو مرا نزد همه رسوا کردی. بنابراین تا دو بار بی‌توجهی مورد آزمایش حق قرار می‌گیرد امّا بار سوم موجب اخراج فرد از حریم عبودیت و بی‌آبرویی معنوی در بین سکنه عالم ملکوت می گردد.
فحشا و منکری که نماز انسان را از آنها باز می دارد چیست؟
مرحوم قاضی سعید قمی در کتاب اسرار العباداة و حقیقة الصلوة میفرماید:
قرآن می‌گوید:
«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَلَذِکرُ اللَّهِ أَکبَرُ»[3]
«نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد»
مرحوم قمی در ذیل آیه فوق میفرماید: فحشایی که نماز عامل دوری از آن است، نظر کردن به غیر خدا و دیدن ما سوی الله است. یعنی نماز خوان نباید از دیگران توقع حل مشکلاتش را داشته باشد و یا وساطت افراد را عامل ارتقاء مقام و یا کسب موقعیت بداند و یا عامل اعتبار خود را ثروت و مدرک و … بداند.
منَکر یعنی توجه به منیت، توجه به خود، توجه به علم و مدرک و عمل صالح و مقام و … همه اینها در مقابل نادیده انگاشتن حول و قوه حق، منکر است.
بنابراین نماز عامل دوری از فحشاء و منکر است یعنی نماز ما را از توجه به غیر و توجه به خود باز می‌دارد و تمام توکل و توجه ما را معطوف به غنی مطلق و صمد علی الاطلاق می‌کند.
نماز انحراف‌ها و اعوجاج‌ها را درمان می‌کند
مرحوم قمی (ره) می‌گوید: در مورد کلمه «صلوۀ» بین بزرگان بحث است که آیا حروف اصلی آن «صَلَوَ» است یا «وَصَلَ».
یعنی یا نماز مایه وصل است و یا اگر از ریشه صَلَوَ باشد، به معنای «تصلیه که در اصطلاح به معنای راست کردن چوب تر بواسطه آتش است.»
پیامبر (ص) فرمودند: «از صبح تا ظهر در دنیا، در آتش قرار داریم و آتش گناهان شما را منحرف کرده است و شخصیت وجودی شما را از ایستایی درآورده و به سمت چپ و راست متمایل کرده است، حال آتش دیگری نیاز است تا این وجود کج را از اعوجاج و انحراف برگرداند و نماز آن آتش است که شعله‌هایش گناهان را می‌سوزاند، آن آتش عشق به حق، شخصیت شما را به فطرت اصلی باز می‌گردانند.»
گاهی اوقات این انحراف، انحراف از حقیقت است حال گاهی این انحراف بواسطه گناه انجام می‌شود و گاهی رسما گناهی صورت نمی‌گیرد ولی توجه به غیر حق، باعث انحراف می‌شود و یا توجه به خود و منیت‌ها عامل انحراف می‌شود. اما نماز حقیقی این انحراف را اصلاح می‌کند و بنده را به مسیر وصل به حق متمایل می‌کند.
بنابراین آتش گناه که در پشت ما قرار دارد باید با آتش عشق و حب به حق که در قلب ما نهادینه شده خاموش گردد. البته این آتش درون در ظاهر آتش است امّا در باطن آب معرفت و آب یقین است که روی آتش گناه ریخته می‌شود و آن را خاموش می‌کند و به همین دلیل در روایات، یقین به برد و خنکی تشبیه و تعبیر شده است.
نماز جزء بعدی پس از توحید است
معنای دیگر صلوۀ: صلوۀ مشتق از «مصلی» است. در میدان مسابقه به نفر دوم مصلی می‌گویند یعنی در دین اولین چیز توحید در عقیده و بعد از آن اولین اجزاء نماز است. نماز نسبت به توحید و عقیده نفر دوم است در حالی که خودش به خودی خود در فروع دین نفر اول است.
تاریخ جلسه: 95/7/6- جلسه 1
«برگرفته از کلام استاد زهره بروجردی»
[1] جامع الاخبار، صفحه 35
[2] محجة البیضاء، ج 1، ص 340
[3] سوره عنکبوت، آیه 45
