مقدمه
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در تمام فرمایشات خود افراد را متوجه اموری می‌نمایند که عموما مورد غفلت قرار گرفته در حالی می‌بایست همیشه مورد توجه باشد لکن این تنبیه و هشدار در برخی فرمایشات‌شان، با مشاهده عباراتی همچون «ألا»، «أما» و «ها» به وضوح نمایان است.
آگاهی بخشی نسبت به میزان توجه به شنیده‌ها و گفتارها
«أَیهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَ مِنْ أَخِیهِ وَثِیقَةَ دِینٍ وَ سَدَادَ طَرِیقٍ فَلَا یسْمَعَنَّ فِیهِ أَقَاوِیلَ الرِّجَالِ أَمَا إِنَّهُ قَدْ یرْمِی الرَّامِی وَ تُخْطِئُ السِّهَامُ وَ یحْیكُ الْكَلَامُ وَ بَاطِلُ ذَلِكَ یبُورُ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ وَ شَهِیدٌ أَمَا إِنَّهُ لَیسَ بَینَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِعَ» فسئل (علیه‌السلام) عن معنى قوله هذا فجمع أصابعه و وضعها بین أذنه و عینه ثم قال: «الْبَاطِلُ أَنْ تَقُولَ سَمِعْتُ وَ الْحَقُّ أَنْ تَقُولَ رَأَیتُ»[1]
«اى مردم! آن كس كه از برادرش، اطمینان و استقامت در دین و درستى راه و رسم را سراغ دارد؛ هرگز نباید به گفته مردم در باره او گوش ندهد. آگاه باشید گاهى تیرانداز، تیری رها کرده و به خطا مىرود؛ در حالی که کلام(این چنین نیست و) اثر می‌گذارد (هر چند بر اثر گذر زمان) گفتار باطل تباه شدنى است. و خدا شنوا و گواه است. بدانید كه میان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نیست»
از حضرت پرسیده شد معناى آن که انگشتان خود را میان چشم و گوش گذاشتند؛ چه بود؟ حضرت فرمودند: «باطل آن است كه بگویى «شنیدم» و حق آن است كه بگویى «دیدم»»
توضیح کلام حضرت
حضرت در این فراز توجه افراد را به امر مهمی جلب می‌نمایند که بسیار مورد غفلت قرار می‌گیرد. ایشان می‌فرمایند: «هر کس نسبت به صحت دین و روش زندگی برادر دینی خود اطمینان دارد؛ هرگز نباید به گفتار شبهه‌آمیز دیگران درباره او توجه نماید.» به عبارت دیگر، تا زمانی که انسان نسبت به فردی شناخت کامل داشته و از شایستگی وی اطمینان خاطر دارد؛ می‌بایست سخن دیگران را درباره او نادیده بگیرد.
در ادامه حضرت با ذکر مثالی، گفتار خویش را تبیین می‌نمایند: «گاهی تیرانداز، تیری به سوی هدف پرتاب کرده اما آن تیر به خطا می‌رود؛ لکن کلام، این‌گونه نیست. بلکه در هر حال اثر دارد ولو این اثر موقت باشد. البته کلام باطل از آن جهت که حق نیست پایدار نخواهد ماند و سرانجام از بین خواهد رفت.» همچنین حضرت یادآوری نمودند که خدای سبحان کلام همه افراد را شنیده و شاهد بر آن است.
سپس امیرالمؤمنین علیه‌السلام فاصله بین حق و باطل را چهار انگشت بسته نشان داده و زمانی که معنای آن از حضرت پرسیده شد؛ ایشان فرمودند: «باطل آن است که مطلبی را بیان کنی که شنیده‌ای و حق آن است که امری را بازگو نمایی که با چشمان خود دیده‌ای»
یقین، با شک شکسته نمی‌شود
در آغاز خطبه، حضرت به افراد گوشزد می‌نمایند که بیش از نظرات سایرین، به شناخت خود نسبت به دیگران اهمیت دهند. کسی که نسبت به طرف مقابل خود اطمینان داشته و به دلیل آن که سال‌ها شاهد حرکت او در مسیر شریعت بوده؛ او را «متدین» می‌داند؛ می‌بایست به نظرات دیگران درباره او گوش نسپارد.
به بیان دیگر، اگر نسبت به استحکام دین و قابل اعتماد بودن شخصی، اطمینان داشتیم؛ وظیفه ما در برابر او آن است که به سخنان دیگران که قصد خدشه وارد کردن به شخصیت او را دارند؛ گوش ندهیم. یعنی اجازه ندهیم آن سخنان را به گوشمان برسد.
البته لازم به یادآوری است که در آموزه‌های دیگر آمده است برای اعتماد و اطمینان به دیگری، زمان زیادی لازم است تا او با قرار گرفتن در موقعیت‌های گوناگون، میزان پایبندی خویش را به شریعت به نمایش گذارد. بنابراین، اگر نسبت به دین‌مداری و معتمد بودن فردی اعتماد نداشته و همچنان او در نظر ما فرد مشکوکی است؛ تا جایی می‌توانیم به سخنان دیگران درباره وی گوش دهیم که غیبت و تهمت نبوده و صرفا به جهت شناخت بیشتر باشد.
کلام، اثر دارد
شاید این پرسش در ذهن مطرح شود که چرا حضرت با فعل «فَلَا یسْمَعَنَّ» تأکید بر آن دارند که این سخنان شنیده نشوند؟ ممکن است فردی مطلبی را بشنود ولی به آن ترتیب اثر نداده و همچنان بر نظرات سابق خویش پایدار باشد.
حضرت در ادامه با ذکر مثال، به این پرسش پاسخ می‌دهند: کلام، مانند تیر به خطا رفته نیست که گاه اثر داشته و گاه بی‌اثر باشد بلکه در هر حال اثر خود را خواهد داشت. در گذر زمان، با شنیدن سخنان مشتبه و شک برانگیز، ناخودآگاه انسان به شناخت خود شک کرده و دیگر اطمینان سابق را به فرد مورد نظر نخواهد داشت. شنیده‌ها اثر دارد. ابتدا فرد را مکدر و بعد مشوش می‌نماید و پس از مدتی او را دچار شک خواهد کرد.
همچنین پرهیز از گوش دادن به سخنان ناروای دیگران، موجب می‌شود که آنان نیز دست از این عمل خود بردارند زیرا گوش شنوایی برای سخنان خود پیدا نخواهند کرد.
خدای سبحان شنونده و شاهد بر کلام دیگران و نیز گفتگوی باطنی فرد که بر اثر توجه به سخنان شبهه‌افکن دیگران ایجاد شده؛ می‌باشد و قطعا این سخنان مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
فقط چهار انگشت!
به امیرالمؤمنین، فاصله بین حق و باطل، تنها چهار انگشت است. بیان آن چه که انسان با چشم خود دیده، یعنی به یقین برای او اثبات شده حق و بیان آن چه که تنها شنیده است و هنوز نسبت به آن یقین ندارد باطل است؛ ولو در حقیقت با واقعیت مطابق باشد!
نشر بسیاری از مطالب و اخبار در فضای مجازی، مصداق بیان باطل و نشر اکاذیب است؛ زیرا افراد نسبت به صحت آن‌ها اطمینانی ندارند. صرف شنیدن، توجیه صحیحی برای انتشار یک مطلب نیست!
بی‌توجهی به این امر، باعث شد به اهل‌بیت عصمت و طهارت نیز ظلم شود تا جایی که مردم با شنیدن نحوه شهادت حضرت علی علیه‌السلام از یکدیگر پرسیدند: «مگر علی نماز هم می‌خواند؟!» و سال‌ها بعد نیز به فرزند او تهمت «خارجی بودن» زدند!
تاریخ جلسه: 98/9/18ـ جلسه 7
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج‌البلاغه (مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 141
