زندگینامه
استاد حسن زاده آملی در اواخر سال 1307 ه.ش در «ایرا» از توابع لاریجان آمل دیده به جهان گشود. ایشان در سایه کفالت، مراقبت و حمایت پدر و مادری مؤمن و معتقد نشو و نما یافت. برای فراگیری علوم و ادبیات به مکتبخانه رفت و به کسب دانش پرداخت، بعد از آن تحصیلات خود را در دو دبستان ادامه داد و بعد از کلاس ششم ابتدایی به دلایلی ترک تحصیل نمود.
استاد مشغول گذراندن کلاس دوم ابتدایی بود که از وجود مادری عفیف و مهربان محروم گردید و ابر غم و اندوه روح و روانش را مکدّر نمود. در سن شانزده سالگی پدر را از دست داد ولی گرچه از روی حکمت چنین ناملایماتی را متحمل گشت دریچه رحمت و لطف الهی بر رویش گشوده شد و نور دانش و پرتو اندیشه و کمال، ذهن او را فروغ بخشید.
استاد، مقدمات علوم حوزوی و فراگیری علوم مقدماتی را که بین طلاّب معمول و متداول است در مسجد جامع آمل از محضر اساتیدی چون آیة الله میرزا ابوالقاسم فرسیو، آیة الله غروی، حجج اسلام آقا شیخ احمد اعتمادی، شیخ ابوالقاسم لتیکوهی، شیخ عزیزالله طبرسی فرا گرفت، در این دوران، که شش سال به درازا کشید، مرحوم طبرسی علاوه بر آن که استاد ادبیات و فقه و اصول ایشان بود، خوشنویسی را به شاگردش آموخت. اساتید بر جنبه های تربیتی تلامید توجه داشتند و با تشویق و توصیه آنان شاگردان با وضو و طهارت به مَدْرس می‌آمدند، استاد حسن زاده می‌گوید:
«در همان اوایل جوانی نماز شبمان ترک نمی شد، اساتید مرتب به ما تأکید می کردند باید در رفتار و کردارتان مواظب باشید و مراعات بکنید خیلی مواظب اخلاق ما بودند و از این جهت به گردن ما حق دارند.» (پاسدار اسلام خرداد 1374 – شماره 162)
حیات علمی
استاد حسن زاده پس از خوشه چینی از خرمن فرزانگان آمل به سال 1329 ه.ش (شهریور ماه) در سن 22 سالگی این دیار را به قصد عزیمت به تهران و افاضه از محضر اندیشمندان، ترک نمودند و چند سالی در مدرسه حاج ابوالفتح، رحل اقامت افکند و تتمه ابواب شرح لمعه و از عام و خاص قوانین تا آخر آن را در محضر مرحوم آیة الله حاج سید احمد لواسانی فرا گرفت.
بعد از آن، علامه حسن زاده آملی چندین سال در مدرسه مروی به سر برد تا به راهنمایی آیة اللّه حاج شیخ محمد تقی آملی قدس سره به محضر علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی مسجد حوضی رسید. آن عالم ذوفنون با نهایت جد و جهد بسیاری از اوقات خویش به تربیت و تعلیم آیة اللّه حسن زاده مصروف داشت و از فنونی چند دری به روی ایشان گشود. شرکت مشارٌالیه در درس مرحوم شعرانی سرتاسر خیر و برکت بود و قریب چهارده سال در محضر آن عارف، اکثر علوم را فرا گرفت. مرحوم شعرانی از جهت توسّع در علوم فردی نمونه و متفرّد بود. (پاسدار اسلام خرداد 1374 – شماره 162)
مصاحبه بااستاد آیت الله حسن زاده آملی؛ قسمت اول
مصاحبه بااستاد، آیت الله حسن زاده آملی؛ قسمت دوم
استادان
«وقتی آنها تعطیل نکردند، چرا ما تعطیل کنیم؟»
از حجره ی (علامه حسن زاده ی آملی) در مدرسه ی مروی تا منزل استادش، (آیت الله میرزا ابوالحسن شعرانی(ره))، مسافت بسیار بود و علامه باید برای شرکت در درس ایشان، این راه طولانی را پیاده می‌پیمود. آن روز برف سنگینی می بارید و وی تردید داشت در این شرایط نامساعد به کلاس برود یا نه. از حجره اش بیرون رفت و به برفی که روی زمین نشسته بود، نگاه کرد. دوست نداشت به تنبلی و بی‌علاقگی به درس متهم شود. بنابراین، به راه افتاد. وقتی به در خانه ی استاد رسید، خجالت کشید در بزند. مدتی ایستاد تا شاید کسی بیرون بیاید، ولی خبری نشد. زمان درس نیز رو به پایان بود. از این رو، در زد. در را به رویش باز کردند و وارد شد و خدمت استاد رفت و وی را سرگرم نوشتن دید. آنگاه در حالی که از آمدنش پشیمان شده بود، با لحنی آرام و آهسته سلام کرد و نشست و گفت: (آقا! معذرت می خواهم که در این برف مزاحم‌تان شدم. می خواستم نیایم.) استاد گفت: (چرا؟) علامه گفت: (چون نمی خواستم مزاحم شما شوم.) استاد گفت: (مگر شما هر روز سر راه تان از مدرسه ی مروی تا این جا، گداها را نمی‌بینید که نشسته‌اند و گدایی می‌کنند؟) علامه پاسخ مثبت داد. استاد پرسید: (امروز هم بودند یا نه؟) علامه گفت: (بله، امروز هم بودند)، سپس افزود: (شاید امروز پول بیشتری نیز به دست بیاورند.) آنگاه استاد گفت: (وقتی آنها تعطیل نکردند، چرا ما تعطیل کنیم؟) (مجله پیام زن، مهرماه سال 1390، شماره 235)
علامه حسن زاده آملی با نقل خاطره ای از علامه طباطبایی، می گوید: شب جمعه هفتم ماه شعبان 1387 ه. ق در محضر مبارک جناب استاد علامه طباطبایی صاحب المیزان تشرف حاصل کرده ام، عرض نمودم: حضرت آقا! امشب شب جمعه و شب عید است، لطفی بفرمایید!
علامه طباطبایی فرمودند: سوره مبارکه «ص و القران ذی الذکر» را در نمازهای وتیره (نافله عشا) بعد از حمد بخوانید که در حدیث است سوره ص از ساق عرش نازل شده است. (پندهای حکیمانه علامه حسن زاده آملی، پند 387)
آثار
آثار این حکیم فرزانه که به بیش از یکصد جلد بالغ می گردد، افزون بر تنوع از ژرفایی و عمق برخوردارند که نیمی از آنها به زیور طبع آراسته شده و برخی از آنها به دلیل استواری متن و شیوایی مضامین و حلاوت و سلاست نثر و نشستن بر عمق دل و جان، به چاپهای متعددی رسیده اند.
نگاشته های ایشان به پنج دسته تالیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم می شود که به تعدادی از تألیفات ایشان اشاره می کنیم:
1- انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
2- دروس معرفت نفس در سه جلد
3- الهی نامه
4- هزار و یک نکته
5- هزار و یک کلمه
6- دروس اتحاد عاقل به معقول
7- نهج الولایة
8- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم. (مجله پاسدار اسلام، تیر 1374، شماره163)
اندیشه ها و دیدگاه ها
این وقت ها را باید خیلی مغتنم بشماریم. امیرالمومنین (ع) فرمود: «همین طور که روزها را از شما می‌گیرند، شما هم سعی کنید از آنها بگیرید.» یعنی امروز که از شما گرفته می شود، از اقامت زمانی شما کاسته می گردد، شما هم سعی کنید در این روز حقیقتی و معرفتی و کمالی تحصیل کنید.
چنان که بدن را قوت و غذایی است که از آن لذت می برد و اگر به او نرسد، متألم می شود. همین گونه روح را قوت و غذایی است و ذکر خدا و شوق و انس با خدا لذیذ و لذیذترین غذاهای روح انسان است و چنان که هر قفلی را کلیدی است و یاد خدا کلید آن قفل است هر مهمی و حادثه مشکل خطرناکی با یاد خدا گشایش خواهد یافت.
در مورد حضرت یحیی (ع) (قران کریم) داریم که «و آتیناه الحکم صبیا» حضرت یحیی (ع) هنوز صغیر بود، کودکانی آمدند پیش او که بیا برویم بازی، گفت: ما برای بازی خلق نشده ایم، دنیای ما دنیای بازی نیست!
الان خیلی بزرگسال ها مشغل بازی اند و… در آخر هم هیچ چیزی گیرشان نمی آید. (مجله دیدار آشنا، بهمن 1381، شماره 32-31)
به فرموده خدای متعالی: «لهم ما یشاؤون فیها؛ (در بهشت) برای آنان هر چه بخواهند حاضر است.» این آیه و آیات مشابه دلالت می کند که خواسته های نفس در عالم آخرت به انشاء (ایجاد) اوست بلکه همه لذت ها و رنج های او در آن عالم از مقوله فعل اند نه انفعال.
لذت های دنیوی همه از قبیل انفعال اند یعنی از خارج بر نفس وارد می شوند و در وی اثر می کنند به خلاف لذت های اخرت که از باب فعل و تاثیر و انشاء نفس اند. در روایت آمده است که فرشتگان باید از اهل بهشت اجازه بگیرند تا بر آنان وارد شوند و بالاترین سلطنت ها همین است که اهل بهشت هر چه اراده کننده بشود.
و آن چه ملالت و خستگی را به دنبال دارد انفعال نفسانی است نه فعل و تاثیر و انشاء نفس و لذا در عالم آخرت هیچ گونه خستگی و ملالتی وجود ندارد. (هزار و یک نکته، حسن زاده آملی، نکات 796 و 923. به نقل از مجله پرسمان آذر 1381، شماره 3)
برادر فاضل جناب آقای شیخ جواد ابراهیمی برای من نقل کردند که روزی از جناب استاد حسن زاده (مدظله) خواستم که نصیحت و ارشاد و موعظه ای برایم بیان فرمایند. از جمله فرمودند: سعی کنید با نامحرمان تماس نداشته باشید چه زن باشد و چه مرد!!
تعجب کردم و پرسیدم: ایا مرد هم نامحرم می شود؟! فرمودند: هر کس که با خدا انس نداشته باشد، نامحرم است!! (در محضر استاد، ص 83)
توصیه های حضرت علامه حسن زاده آملی برای رسیدن به مقصد اعلای زندگی؛ انسان در جستجوی کمال
خاطرات و حکایات
آیت الله حسن زاده آملی نقل می کردند: من در همه مدتی که با علامه فاضل تونی (رضوان الله تعالی علیه) محشور بودم و از محضرش استفاده می کردم. یک کلمه تند و درشت و یا یک بار اخم و ترش رویی از او ندیده ام. فقط یک روز که می بایستی اول طلوع آفتاب سردرس حاضر باشیم، چند دقیقه دیر شد، فرمود: چرا دیر آمدید؟ عرض کردیم: اختلاف افق از مدرسه مروی تا این جا موجب این تفاوت شده است. تبسم فرمود و شروع به درس نمود. آن بزرگوار (روحی فداه) خیلی خوش محضر بود. اصرار داشت که درس ما اول طلوع آفتاب باشد و به مطایبه می فرمود: در این وقت هم استاد می فهمد که چه می گوید و هم شاگرد می فهمد که چه می شنود، و چون آفتاب بالا بیاید، استاد می فهمد که چه می گوید، اما شاگرد نمی فهمد که چه می شنود و در بعد از ظهر، نه آن می فهمد که چه می گوید و نه این می فهمد که چه می شنود. (جمع پراکنده، نکته و خاطره هایی از استاد علامه آیت الله حسن زاده آملی)
روزی که مقام معظم رهبری در منزل آیت الله حسن زاده آملی حضور پیدا کردند، آیت الله حسن زاده در مقابل آقا دو زانو نشسته بودند و مکرراً می گفتند: آقای من! مولای من! سرور من!
آیت الله حسن زاده، اسطرلابی را آوردند و درباره آن مطالبی را بیان کردند، مقام معظم رهبری نیز گاهی مطالبی می فرمودند و آیت الله حسن زاده قبول می کردند. ما به دلیل ناآشنایی به علم اسطرلاب متوجه نمی شدیم. از اینجا معلوم بود که آقا به علوم غریبه نیز آشنا هستند. (حجت الاسلام والمسلمین موسوی کاشانی از اعضای بیت – تهران)
مردی پافشاری می کرد صرف و نحو عربی را نزد علامه حسن زاده ی آملی بیاموزد، ولی علامه وقت نداشت و به همین دلیل، نمی پذیرفت. سرانجام، پس از صحبت و پافشاری بسیار، علامه پذیرفت؛ به این شرط که آن مرد هم که به زبان فرانسه مسلط بود، به علامه، زبان فرانسه بیاموزد. به این ترتیب، علامه دانش را با دانش مبادله کرد.
توصیه های اخلاقی و عرفانی
اهم مراقبات
یکی از اهم مراقبات این است که انسان، واردات و صادرات دهانش را مواظب باشد…
وقتی واردات انسان هرزه شد، صادرات او هم هرزه و پلید و کثیف می‌شود یعنی قلم او هرزه و نوشته هایش زهرآگین خواهد شد.
تسویف یعنی سوف سوف کردن، یعنی امروز و فردا کردن، بهار و تابستان کردن، امسال و سال دیگر کردن. [ولی] وقت نیست و باید به جد بکوشیم تا خودمان را درست بسازیم.
نزد اولیاءالله مجرب است که اکثار ذکر شریف (یا حی یا قیوم یا من لا اله الا انت) موجب حیات قلب است. (منبع: نامه ها بر نامه ها از علامه حسن زاده آملی/226؛ مجله افق حوزه، افق پارسایی 3)
… به جوانان عزیز باید عرض کنم: در این سنین جوانی، کتب سودمند مطالعه کنید و از مطالب هرزه، داستان ها پلید و اشعار آلوده، دوری جویید.
حدیثی از امیر المومنین (ع) هست که امام علی (ع) در یکی از کوچه های کوفه در حین عبور، جوانی را دید که سرگرم خواندن تصنیف های هرزه است. آقا به آن جوان فرمود: ای جوان! تو داری کتاب وجود خودت را با چه چیزهایی پر می کنی؟ تصنیف های هرزه برای چه باید در دفتر وجود تو منقوش و مکتوب باشد؟ این فرمایش امیر المومنین (ع) را در دفتر دل بنگارید که خیلی با ارزش است.
دفتر حق است دل، به حق بنگارش
نیست روا پر نقوش باطله باشد
چرا به جای اشعار آلوده، اشعار حکیمانه در دفتر دل نباشد؟ چرا به جای تصنیف های هرزه، علوم، معارف و فرهنگ قرآنی و حقایق اسلامی در دفتر وجود انسان حک نشود؟ از کوزه همان برون تراود که در اوست. آن کس که سرمایه ی علمی دارد، حرفش پخته، قلمش سنگین و وزین و آثار وجودیش ارزشمند بوده و محیط بر زمان و مکان است و انسانی است همیشگی. کتاب وجود انسان آن گوهر ماورای طبیعت است و به نام نفس ناطقه و روح و روان می باشد، آن حقیقتی است که علوم و معارف هر چه در آن بریزند، سعه ی وجودیش و نورانیتش بیشتر می شود وگنجایشش نیز به مراتب بیشتر خواهد شد.
دستورالعملی از استاد حسن زاده آملی
علامه حسن زاده: تمجیداتم از رهبر انقلاب بسیار خوب و به جا است
توصیه هایی از حضرت آیت الله علامه حسن زاده آملی
ماجرای گرسنگی و وصیت نامه علامه حسن زاده آملی
