نقش مقدّمات در حصول نتیجه
در ادامه مبحث، اولین چیزی كه حضرت امام (ره) می‌فرمایند این است که هر قیاسی مقدماتی دارد. مقدمه قیاس نسبت به نتیجه آن استقلال تام ندارد. به این معنا که مقدمه نه كاملاً بی‌ارتباط با نتیجه است و نه چنین است که وقتی مقدمه بیاید قطعاً نتیجه در پی‌اش خواهد آمد.
امام (ره) در ادامه می‌فرمایند: مقدمه رسیدن به مقامات معنوی علم است، اما گمان نكنید كه این مقدمه حتماً نتیجه‌آور است، بلكه گاهی نتیجه بخش است و گاهی برای برخی افراد عقیم. اما برخی افراد افراط و تفریط دارند و گمان می‌كنند كه مقدمات مستقلا نتیجه بخش‌اند. مثلاً گمان می‌کنند هر‌كس علم را فرا گرفت قطعاً انسان خوبی است وعلم تأثیر مثبت خود را در فرد می‌گذارد. برخی نیز معتقدند مقدمات به طور كل هیچ نتیجه‌ای نمی‌دهند و اگر كسی به مقامی رسید فقط خواست خداوند است اما هر دوی این نظرات باطل است.
نظر سومی وجود دارد كه مقدمات نقش اِعدادی دارند، یعنی شرایط را فراهم می‌كنند، بعد از آن خداوند اگر اراده نماید نتیجه را نیز در اختیار فرد قرار می‌دهد.
القائات مَلِکی، القائات شیطانی
القای علوم تابع نفوس است. یعنی القای علوم از عالم بالا تابع نفوس در عالم دنیا است. شاهد این امر روایتی است که امام صادق (ع) می‌فرماید:
«لَيْسَ الْعِلْمُ بِكَثْرَةِ التَّعَلُّمِ وَ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي قَلْبِ مَنْ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ.» [1]
«علم به كثرت یاد گرفتن نیست، بلكه نوری است كه خداوند در قلب هر كس بخواهد که هدایتش کند، قرار می‌دهد.»
همه ما آمادگی پذیرش علم را داریم و به یکایک ما القای علم می‌شود. این القا یا از طریق ملائک و از عالم ملکوت است و یا از طریق شیطان.
علمی که ملائکه القا کننده آن باشند و از عالم ملکوت القا شود، علم مَلِكی ـ حقیقی نام دارد. بالا‌ترین مَلِك، ملک موكّل علم یعنی حضرت جبرئیل و اعوان او هستند. علم حقیقی، توسط ملائكه القاء می‌شود، نتیجه این القا آن است كه انسان به واسطه این علم از عالم غیب یعنی پشت پرده عالم وحی و از اسرار قرآن مطلع می‌شود.
اما اگر القای علم شیطانی باشد، نتیجه‌اش آن است که انسان روز به روز بیشتر اهل معصیت می‌شود. به این علت که ظرفی که فرد برای پذیرش علم داشت کمی آلوده بوده، شیطان هم چیزی بر آن آلودگی افزود نتیجه این علم، جهل مركب شد و فرد با آنکه علم زیادی دارد اما این علم برایش ایجاد طاعت نمی‌كند.
حال كه دو نوع القاء داریم: القائات مَلِكی (که علم حقیقی را به ما می‌دهد) و القائات شیطانی (كه جهل مركب را به ما می‌دهد) بنابراین باید در فراگیری علم نیّت‌مان را خالص کنیم.
ضرورت خلوص نیّت در تحصیل علم
امام (ره) می‌فرمایند: از نظر ارباب معارف اولین شرط علم این است كه نیّت خود را اصلاح كنید و در تعلیم علم نیتّ‌تان تقرب به خدا باشد.
ایشان در این رابطه به متعلّمین علم توصیه‌های بسیاری می‌کنند، زیرا با تصفیه نفس امکان ارتباط با عالم ملکوت فراهم می‌شود. به میزانی كه نیّت درست و صیقلی باشد ارتباط انسان با عالم ملكوت بیشتر می‌شود. زیرا هنگام فراگیری علم دو گروه می‌خواهند ظرف علم‌مان را پر كنند: گروهی ملکوتی و اهل عالم معنا هستند و گروهی آلوده و شیطانی هستند. اگر نیّت‌مان پاك باشد مورد عنایت تمام پاكان عالم قرار می‌گیریم، اما به میزانی كه نیّت مشكل داشته باشد نه تنها از توجه ملائكه و ملکوتیان محروم می‌مانیم بلکه ظرف‌مان از معرفت خالی می‌ماند و از القائات شیطانی پر می‌شود.
عبارت امام (ره) دراین رابطه این‌گونه آمده است: «…زیرا با تصفیه و خالص شدن نفوس ارتباط نفوس با مبادی عالیه قوت می‌گیرد، لذا هر قدر نیّت خالص‌تر باشد ارتباط با جبرئیل و اعوان او بیشتر می‌شود.»
خدای سبحان در قرآن می‌فرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ یعَلِّمُكُمُ اللَّه»[2] «ای بندگان اگر تقوی پیشه کنید خداوند خودش معلم‌تان می‌شود.» بنابراین به میزانی كه انسان از محرّمات و آلودگی‌های اخلاقی، رفتاری اجتناب كند بركات علم در زندگی‌اش قرار می‌گیرد.
حضرت امام (ره) در اینجا جمله‌ای بیان کردند و فرمودند: «در مبادی عالیه بُخل محال است و آن‌ها واجب الفیاضیه هستند.»
در توضیح این جمله باید گفت غیر از خدای سبحان كه اعلی و بی‌همتا است، در سایر مبادی عالیه مثلاً جبرئیل، بخل راه ندارد. یعنی هیچیک از اعوان و زیردستان جبرئیل در افاضه علم بخیل نیستند. افاضه علم بر آن‌ها واجب است، لذا افاضه علم از آنان صورت می‌گیرد به همین جهت ما باید ظرف علم خود را آماده کنیم و الا اگر تمام همّت کسی شهوات و مادیات دنیوی باشد ظرف او آمادگی پذیرش علم را نخواهد داشت و مملو از القائات شیطانی خواهد شد.
تفاوت القائات شیطانی و روحانی
چند شاخصه برای تشخیص القائت شیطانی از روحانی وجود دارد:
- اگر تمام توجه من به مادیات و شهوات دنیوی باشد، مثلا دائم به فکر خوردن، خوابیدن، پوشیدن و… باشم، معلم من شیطان است و علی الدوام القائات نفسانی به من می‌کند و اجازه عروج من را به عالم معنا نمی‌دهد.
اما اگر از دنیا به عنوان مقدمه‌ای برای آخرت استفاده كنم و باور کنم اصل لذات، قرب به خدای سبحان است که در عالم آخرت نصیب انسان می‌شود، القائاتی که به من می‌شود روحانی است و من را به علم حقیقی خواهد رساند.
- در القائات شیطانی، فرد هرچه بیشتر می‌آموزد، بیشتر گرفتار می‌شود، چون آموخته‌های او جهلی است روی جهل و همچون دردی است بی‌درمان؛ زیرا این فرد چنین القائاتی را دردی نمی‌داند که به دنبال راه درمان آن باشد.
بنابراین صرف آموختن برای کسب عنوان عالم اهمیّتی ندارد، زیرا علمی علم حقیقی محسوب می‌شود که برای انسان معرفت، بصیرت و… را در پی داشته باشد، به او فرقان حق از باطل را عطا کند و بصیرت لازم را به او بدهد.
و به فرموده حضرت امام (ره): «میزان در علم، حصول مفهومات كلیه و اصطلاحات علمیّه نیست، بلكه میزان رفع حُجُب از چشم و بصیرت نفس است» و از طریق علم حقیقی است که به بصیرت لازم دست می‌یابیم و مسیر درست را انتخاب می‌کنیم.
در روایت آمده است:
«النَّاسُ نِیامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»[3]
«مردم همه خوابند، وقتی بمیرند بیدار می‌شوند.»
علم حقیقی انسان را در همین دنیا هشیار می‌نماید و او را از عالم غیب آگاه می‌کند.
تأثیر علم، به نیّت فرد بستگی دارد
بنابراین طالبان علم دو گروه هستند:
هر طالب علمی یا علم را برای خدا طلب می‌كند یا برای نیل به نفسانیات.
کسانی که علم را برای خواسته‌های نفسانی می‌آموزند، علم‌شان جهلی بیش نیست به همین جهت هر چه بیشتر علم می‌آموزند، حجاب‌شان شدید‌تر می‌شود و بیشتر در ظلمات قرار می‌گیرند و فاصله بین آن‌ها و حضرت حق بیشتر می‌گردد.
اینكه امام صادق (ع) دو دسته غیر الهی را در آغاز روایت مطرح می‌کنند نشان‌دهنده اهمیّت نیّت است.
خیر دنیا و آخرت نصیب کدام علم‌آموز می‌شود؟
در روایتی از امام صادق (ع) آمده است:
«مَنْ أَرَادَ الْحَدِيثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الْآخِرَةِ نَصِيبٌ وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ خَيْرَ الْآخِرَةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ» [4]
«كسى كه حدیث را براى منفعت دنیا بخواهد، از براى او در آخرت بهرهاى نیست. و كسى كه اراده كند به آن آخرت را، عطا فرماید خدا به او خیر دنیا و آخرت را.»
با توجه به این روایت اگر كسی حدیثی را برای منفعت دنیوی بیاموزد در آخرت بی‌نصیب است، چون تنها خواهان نفع دنیوی بوده که در دنیا به آن دست یافته است و اگر با کسب علم قصد رسیدن به خیرات آخرت را داشته باشد مثلا طالب قرب باشد، خدواند نه تنها به او خیرات آخرت را عطا می‌کند، بلکه خیر دنیا را نیز می‌بخشاید. یعنی کسی که طالب آخرت باشد از خیر دنیا و آخرت بهره‌مند می‌شود.
از خدای سبحان مسئلت می‌کنیم که ما را در کسب علم حقیقی یاری نماید.
تاریخ جلسه: 87/11/16- ادامه جلسه 54
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» ادامه حدیث 23- مفاسد مجادله و دشمنی
» ادامه حدیث 23- ویژگی‌های گروه دوم از طالبین علم
» ادامه حدیث 23- ضرورت خلوص نیت در فراگیری علم
[1] منیة المرید، ص167
[2] سوره مبارکه بقره، آیه282
[3] بحارالانوار، ج4، ص43
[4] اصول کافی، ج1، ص46
