توبه نصوح از دیدگاه شیخ بهائی (ره)
حضرت امام (ره) در توضیح توبه نصوح می‌فرمایند: بدان که توبه نصوح اختلافی است، اما ما در این‌جا به ترجمه کلام شیخ بهائی (ره) اکتفا می‌کنیم.
شیخ بهائی (ره) شش تعریف برای توبه‌ی نصوح ذکر کرده‌اند که در این جلسه به توضیح آنها می‌پردازیم.
- توبه نصوح توبه‌ای است که دیگران را نصیحت می‌کند. این جمله به این معناست که توبه کننده بعد از توبه‌اش با حرکات و رفتار و کردارش دیگران را نصیحت می‌کند. بدون آنکه تائب با دیگران حرفی بزند، رفتارش چندان پسندیده و زیبا است که با اعمالش تأثیر مثبت خویش را بر دیگران نشان می‌دهد. در این قسمت می‌توان گفت که رفتار تائب خود به نوعی برای دیگران دعوت کننده به خیرات و خوبی‌هاست.
- معنای دوم آن است که خود توبه صاحبش را نصیحت می‌کند و به او متذکر می‌شود که از گناه دست بکشد. گویا خود توبه ملکه‌ای است در درون تائب که او را موعظه می‌کند و از گناه باز می‌دارد. این بازداشتن به گونه‌ای است که توبه اثر گناهان قبلی را بر تائب یادآوری می‌کند و او را از انجام گناه مجدد باز می‌دارد.
- نصوح در زبان عرب به عسلی گفته می‌شود که مومی ندارد. توبه نصوح با توجه به این معنا یعنی توبه‌ای خالصانه و توبه‌ای برای رضایت حق، دلیل توبه تائب در این زمان ترس از جهنم و شوق رسیدن به بهشت نیست. او در این قدم قصد اثبات سرسپردگی خویش را دارد، تا بندگی‌اش را اعلام کند. توبه در این معنا از هر انگیزه غیر الهی خالی است. شیخ طوسی (ره) می‌گوید: اگر کسی از ترس آتش توبه کند، اصلاً توبه‌ای نکرده است!
- عرب در معنای دیگر، نصوح را هم ماده با نصاحت گرفته است که این کلمه در معنای خیاطی کردن است. در این معنا توبه نصوح شکافی را که گناه در دین فرد ایجاد نموده می‌دوزد. معصیت و گناه، پرده انسانیّت فرد را خدشه‌دار می‌کنند و توبه نصوح این شکاف را اصلاح می‌سازد. به عبارتی هویّت حقیقی انسان با گناه از بین می‌رود و توبه نصوح آن هویّت را باز می‌گرداند. گویا گناه میان انسان و خدا فاصله ایجاد می‌کند این فاصله و شکاف با توبه نصوح از بین می‌رود و ترمیم می‌شود.
در این معنا تائب خیّاطی است که در پی آراستگی دین خود است، او در این معنا می‌خواهد آن قسمت‌هایی از دینش را که با گناه از بین رفته ترمیم کند و باز گرداند. مرحوم شیخ بهائی (ره) می‌گوید: توبه نصوح آن است که دین پاره شده را می‌دوزد.
- توبه میان تائب و اولیاء الله ارتباط برقرار می‌کند. زیرا گنه‌کار زمان گناه ارتباط خود را با صالحین و اولیاء قطع کرده است حال بعد از توبه اراده برقراری این ارتباط را دارد. گناه فاصله‌ای میان صاحب خویش و خوبان ایجاد می‌کند و چون طهارت توبه بر تائب جلوه کند این فاصله در هم شکسته می‌شود و تائب خود را به اولیاءالله نزدیک می‌بیند و اجازه می‌یابد به خدای سبحان بگوید:
«اللّهم بِرَحمَتک فی الصّالِحینَ فأَدخِلنا»[1]
«خدایا ما را در جمع خوبان قرار بده»
گناه چنان انسان را آلوده می‌کند که اجازه حضور در جمع صالحین از او سلب شده است، اما توبه نصوح این آلودگی را می‌شوید و ظاهر و باطن تائب را آراسته حضور در مجالس خوبان می‌کند.
پاسخ به یک سؤال
امکان دارد سؤال شود ما بسیار می‌بینیم که فردی به ظاهر فاسق به زیارت ائمه اطهار (ع) که بالاترین صالحین عالم هستند، می‌رود. یا اینکه گاهی خود ما ناخواسته مرتکب گناهی می‌شویم ولی توفیق زیارت خوبان نصیب‌مان می‌گردد؛ چگونه این توفیق با اثر گناه می‌تواند جمع شود؟
در جواب گفته می‌شود ممکن است چنین فردی توفیق زیارت نصیبش شود، اما آیا پذیرشی از طرف حضرات معصومین صورت گرفته است یا نه؟ و آیا حضرات معصومین به چنین فردی اقبال دارند؟ و آیا جواب سلام چنین شخصی داده می‌شود؟
باید گفته شود در چنین زمان‌هایی، پذیرشی از جانب حضرات معصومین در کار نخواهد بود. هرچند که افراد خود را موظف به تکلیفی ظاهری می‌کنند اما اگر همین فرد تائب شود حجاب میان او و صالحین از میان برداشته می‌شود و خوبان عالم پذیرای وجود چنین فردی می‌شوند. بسیار اتفاق می‌افتد فرد گنه‌کاری که قلباً توبه می‌کند و چون به زیارت مشرف می‌شود جواب سلام خود را از جانب حضرات معصومین دریافت می‌کند و توجه امام را نسبت به خود احساس می‌کند. (رسول ترک در شمار چنین افرادی است.)
- توبه نصوح آن است که صاحبش را نصیحت می‌کند. به یقین خواهید گفت این همان تعریف دوم است اما در جواب گفته می‌شود میان این دو نصیحت تفاوت فراوان است. در معنای دوم توبه صاحب خویش را نصیحت می‌کند که از گناه دوری کند اما در این معنا توبه نه تنها فرد را از گناه باز می‌دارد، بلکه عاملی می‌شود که او را به سوی خیرات و خوبی‌ها سوق می‌دهد و محرکی برای بندگی کردن او می‌شود.
توبه در این حالت نیروهای از دست رفته فرد را به او باز می‌گرداند و به او یادآوری می‌کند: «حال که از گرداب هلاکت گناه رها شده‌ای، در فکر ارتقا و رشد معنوی خویش باش و درخواست بالاترین مقام‌ها را از خدای سبحان داشته باش» چون دوری از ورطه گناه، ورود فرد را به این مقامات امکان پذیر می‌سازد.
توبه در این زمان محرّکی می‌شود که هر لحظه فرد را به دوری از تعلقاتی که امکان گناه را میسّر می‌سازد دور می‌سازد. به علاوه آنکه زمینه رشد و حرکت در معنویات را فراهم می‌کند. در این معنا توبه واعظی درونی است که دائم همراه تواب است و او را به حرکت و پرواز وا می‌دارد. او در این زمان دعوت کننده‌ای است که فرد را به الطاف حضرت حق فرا می‌خواند.
حضرت امام (ره) در این قسمت می‌فرمایند: توبه باطن‌های فراوان دارد که ذکر آن باطن‌ها و اسرار در این کتاب میسّر نیست.
همه موجودات، دارای درک و معرفت هستند
در پایان حدیث هفدهم حضرت امام (ره) به این نکته اشاره دارند که همه موجودات به مقام مقدس حق جلّ و علا معرفت دارند و اینکه در قرآن شریف نص بر این مطلب است که تمام موجودات مسبّح حضرت حق‌اند. حضرت امام (ره) می‌فرمایند: معرفت موجودات نسبت به حضرت حق دلیل بر رابطه سری و پنهانی است میان موجودات و خدای سبحان که تنها حضرت حق از آن آگاه است و کسی از آن مطلع نیست، مگر
«إِلاَّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یسْلُک مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا»[2]
«مگر رسولانى که آنان را برگزیده و مراقبینى از پیش رو و پشت سر براى آنها قرار مىدهد»
همچنین حضرت امام (ره) اشاره می‌کنند موجودات علاوه بر داشتن معرفت خدای سبحان، مسبّح ذات اقدس الهی‌اند. همه نظام عالم باشعورند و قوه ادراک حق را دارند. آنان عظمت حضرت حق را ادراک می‌کنند. سعدی می‌گوید:
ما سمیعیم و بصیریم و هشیم با همه نامحرمان ما خاموشیم
همه نظام عالم می‌شنوند و می‌بینند، اگر کسی از ادراک حق تعالی و از تسبیح او روی گردان است در حقیقت خود را از حریم کبریایی حق دور کرده است.
موجودات، جلوه‌‌گاه جلوات الهی
سخن در بحث توبه چنین پیش رفت که اگر شخصی توبه کند و به حریم حق باز گردد خداوند به ملائک و به زمین زیر پای او و به اعضای بدنش دستور می‌دهد تا پرده‌ای بر گناهان او بیندازند و دوران دوری او را از حریم حق پنهان کنند.
در این قسمت حضرت امام (ره) می‌فرمایند: چون تمام موجودات جلوه‌ای از وجود خدای سبحان هستند، زمین و اعضای بدن و ملائکه از این جلوه‌گری ممتاز نیستند. پس اینها نیز از ستاریت حضرت حق بی‌نصیب نمی‌مانند از این رو گناه فرد را پنهان می‌کنند و همین عامل سبب می‌شود که گناهان مکتوم بماند و دیگر علیه فرد شهادت ندهد.
تاریخ جلسه: 87/8/1- جلسه 41
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» حدیث 17- توبه و ویژگی های آن
» ادامه حدیث 17- توبه و ارکان آن
» ادامه حدیث 17- شروط و ارکان توبه
[1] مفاتیح الجنان، اعمال مشترکه شب های ماه مبارک رمضان
[2] سوره مبارکه جن، آیه 27
