مقدمه
با حول و قوه الهی بحث امید را با یکدیگر پی‌گیری می‌کردیم. با نگاهی مجدد به قرآن کریم این بحث را ادامه می‌دهیم.
ضرورت امید
امید در زندگی مؤمن چنان نقش ضروری‌ای ایفا می‌کند که فقدان آن، عنوان مؤمن را از او سلب می‌کند و به او عنوان کافر می‌دهد، قرآن کریم می‌فرماید:
«وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّه»[1]
انسان امیدوار بارش الطاف دائمی خدای سبحان به خود را مشاهده می کند و امیدوار است خود نیز چنان قابلیتی بیاید که شایسته افاضه فیض شود.
کافر کیست؟
خدای سبحان در سوره مبارکه بقره، آیه 88 در ارتباط با گروهی که حق‌پذیر نیستند می‌فرماید:
«وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَليلاً ما يُؤْمِنُون»
«آنان می‌گویند قلب‌های ما در غلاف است، بلکه خداوند به جهت کفرشان آنان را لعنت کرده پس کمتر ایمان می آورند.»
همانگونه که اگر چیزی در غلاف قرار گیرد ظرفیتش قابل فزونی نیست، قلبی که در غلاف باشد نیز قابلیت دریافت کمالات و فیوضات حق را ندارد. باطن غلاف، نا‌امیدی است، اگر هریک از ما قابلیت رشد و کمال خود را محدود بدانیم نه تنها امید به رشد و کمال را از خود سلب کرده‌ایم بلکه به صفت کفار متصف شده‌ایم. قرآن کسانیکه با خود می‌گفتند:«قُلُوبُنا غُلْفٌ»را کافر معرفی می‌کند و می‌فرماید خداوند بابت کفرشان آنان را از رحمت خود دور کرده است:«بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ».
محدودیت محرومیت آفرین است
یکی از معانی کفر کتمان کردن و پرده انداختن است، کافر الطاف خداوند را در زندگی خود کتمان می‌کند و قابلیت رشد و کمال خود را می‌پوشاند.
با این نگرش فرد برای خود محدودیت قائل می‌شود و طبق صریح آیه این محدودیت ایجاد محرومیت از رحمت حق و دوری از آن را می‌کند، قرآن کریم می‌فرماید:
«ْلَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِم»
«خداوند آنان را از رحمت خود محروم می کند» ( کلمه لعنت به معنی دوری از رحمت است).
دعا مصداقی از امید
در لسان قرآن و ادعیه زمانیکه به ما توصیه می‌شود درخواستی داشته باشیم توصیه به امید نیز شده است، در حقیقت هر درخواستی توأم با امید به نیل آن درخواست نیز هست.
قرآن کریم در سوره مبارکه بقره، آیه153 می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرين»
«ای کسانیکه ایمان آورده‌اید از صبر و نماز کمک گیرید به درستی‌که خداوند با صابرین است.»
خداوند با امیدواران است
تفاسیر عرفانی صبر را ولایت تفسیر کرده‌اند و نماز را نماد وصول و شهود حق. در ادامه آیه آمده خداوند با صابرین است، خدای سبحان با کسانی است که در انتظار وصالند و امیدوارند روزی به آن دست یابند.
فعل امر «اسْتَعينُوا» به معنای کمک گیرید که خدای سبحان خطاب به مؤمنین مطرح فرموده به این معناست که مؤمن باید شعله امید را در وجودش شعله‌ور نگاه دارد.
رحمت الهی بدرقه امیدواران
قرآن کریم در آیات بعد سوره بقره، آیه 157 می‌فرماید:
«أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُون»
«آنان همان کسانی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنان هدایت یافتگانند.»
کسانی که در عرصه مشکلات امید به فرج دارند مورد درود و رحمت حق قرار می‌گیرند. علت این که صبر نماد امید است؛ زیرا به فرموده روایات صبر کلید گشایش است(الصبر مفتاح الفرج)، هر کس امیدوار به گشایش و بارش برکات الهی و وصال حق باشد خدای سبحان رحمت و برکت را بر او نازل می‌کند و به وصال حق نایل می‌نماید.
ضالین و مغضوب علیهم چه کسانی هستند
امید به قدری ضروری است که روزانه در سوره مبارکه حمد مکرر از خدای سبحان درخواست می‌کنیم در زمره «ضالین» و «مغضوب علیهم» قرار نگیریم. به گفته برخی مفسرین ضالین ناامیدان هستند و مغضوب علیهم امیدوارانی هستند که از خوف و عمل بی بهره‌اند و آداب لازم را رعایت نمی‌کنند.
ضالین آنچنان گرفتار خودبینی شده‌اند که به رحمت و عنایت خداوند بی‌توجه‌اند، از همین رو بهره‌ای از امید نمی‌برند، در مقابل آنان امیدواران قرار دارند که خداوند به جهت برخورداری از امید، وجودی حقانی به آنان عطا می کند وجودی که هرخیری را از خداوند می‌دانند و هیچ وجودی برای خود قائل نیستند آنچنان که حتی توفیق امیدواری را نعمتی از جانب او می‌دانند.
فضای امید
یکی دیگر از آیاتی که بیانگر امید است سوره مبارکه بقره، آیه186 است که می فرماید:
«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُون»
«هنگامیکه بندگانم از تو درباره من سوال کنند بگو من نزدیکم، دعای دعا کننده را هنگامی که مرا می خواند پاسخ می دهم پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند.»
فضایی که آیه ترسیم می‌کند فضایی مملو از امید است. قرآن کریم می‌فرماید زمانیکه بندگانم مرا طلب کنند من به آنان نزدیکم.
کلمه«لَعَلَّ»در آیه،حرف ترجی و نماد امید است، زمانیکه بنده با خدای سبحان ارتباط صحیحی برقرار می‌کند این ارتباط صحیح او را رشد می‌دهد و از حضیض ذلت به اوج عزت می‌رساند.
اساس امید معرفت است
اصل و پایه امید معرفت است، بدون معرفت هرگز امیدی شکل نمی‌گیرد، به میزانی که معرفت بنده بیشتر شود امیدش بیشتر می‌گردد. اگر در لسان ادعیه درخواستهایی باور نکردنی داریم: درخواست زندگی و مرگی همانند حضرات معصومین در زیارت عاشورا : «اللَّهُمَ اجْعَلْ مَحْيَايَ مَحْيَا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَمَاتِي مَمَاتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» و یا درخواست ملاقات حضرت بقیه‌الله در دعای ندبه: « وَ اكْحُلْ نَاظِرِي بِنَظْرَةٍ مِنِّي إِلَيْه»، «اللَّهُمَّ أَرِنِي الطَّلْعَةَ الرَّشِيدَةَ …» همه به جهت معرفتی است که از آن بهره می‌بریم و به تبع امیدی است که به دنبال ان ایجاد می‌شود.
زیبانگری نسبت به آینده
امید نگرش زیبای نسبت به آینده است خواه در زندگی شخصی و خواه در زندگی اجتماعی. خداوندی که می‌تواند در زندگی شخصی بنده گشایش و فرج ایجاد کند قادر است در جامعه‌ای گشایش نماید.
مقدمات امید
امید دارای مقدمه و پیش‌نیازی است. قرآن کریم به این مقدمه اشاره می‌کند و در سوره مبارکه بقره، آیه 218 می‌فرماید:
«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم»
- شرط اول امید، ایمان و دلدادگی به حق است (ایمان به معنای دلدادگی است) که بر اثر معرفت در بنده ایجاد می شود. در حقیقت عشق و دلدادگی به حق مولد معرفت است، آنان که معرفت دارند از ایمان بهره می‌برند و عاشق مولایند.
- شرط دیگر امید هجرت است. هجرت از آنچه که محبوب مولا نیست به آنچه محبوب و مرضی اوست. دلدادگان حق عادات و عقاید و رفتار نادرست را ترک می‌کنند و این ترک یکی از ابزار نیل به امید است. با دیدی دیگر می‌توان گفت برای راه یافتن به امید حرکت لازم است حرکتی مثبت و سازنده. آنکس که امیدوار به رحمت خداوند است باید آنچه مبغوض مولاست را ترک کنند.
- مقدمه دیگر تلاش و جدیت است. یکی از عوامل ارتقاء کیفیت زندگی و رضایت‌مندی از آن، تلاش سازنده است. در محضر حق هرگونه تلاشی سازنده است و هیچ کوشش بیهوده‌ای وجود ندارد حتی دم و بازدم انسان که اختیاری نسبت به آن ندارد نیز نقش سازنده دارد همچنانکه در روایت آمده :«نَفَسُ الْمَهْمُومِ لَنَا الْمُغْتَمِّ لِظُلْمِنَا تَسْبِيح»[2].
زمانیکه تمامی مقدمات فوق فراهم شود انسان می تواند در زمره امیدواران قرار گیرد همچنانکه قران کریم می فرماید: « أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ».
استمرار امید
امیدوارانی که قرآن از آنان سخن می‌گوید علی‌الدوام امیدوار به رحمت حق هستند و هرگز از امید فاصله نمی‌گیرند (فعل یرجون در آیه مضارع است که از ان اراده حال و آینده می‌شود) حتی اگر غفلتاً مرتکب معصیتی شوند امید خود را از دست نمی‌دهند و می‌دانند خداوند غفّار رحیم علی‌الدوام آنان را تحت مغفرت خود قرار می‌دهد.
تاریخ جلسه: 99/6/4 ـ جلسه 6
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه یوسف، آیه 87
[2] کافی، ج ،2 ص226
