سرمایه امید
امید سرمایه زندگی ما است و به میزانی که این سرمایه افزون شود، بهره‌مندی فرد در همه عرصه‌ها افزایش می‌یابد.
فاصله میان کفر و ایمان همین سرمایه است؛ مؤمن راه خود را مفتوح می‌بیند و با امید به خدای سبحان رو به پیش در حرکت است.
امیدواری آدابی دارد که از مهم‌ترینِ آنها خائف بودنِ انسان است. رجاء باید توأم با خوف باشد، در غیر این صورت (رجاء بدون خوف) رجاء و امیدواری محسوب نمی‌گردد.
در بطن رجاء خوفی است که انسان را در وادی عمل مؤدبانه در محضر حق قرار می‌دهد. حتی تأسی به پیامبر طبق صریح آیه قرآن برای همه مقدور نیست.
پیامبر اسوه چه کسانی است؟
اسوه قرار دادن پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله در تمام جریان زندگی تنها مخصوص کسانی است که چند ویژگی دارند:
«لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيرا»
اولین ویژگی آنها این است که اهل رجاء می‌باشند. پیامبر اسوه نیکویی است و افراد می‌توانند به او اعتماد کنند. اما این نقش رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله تنها برای برخی افراد جلوه‌گر می‌شود. کسانی که به خدای سبحان و روز قیامت امید دارند و اهل ذکر کثیر هستند اسوه بودنِ پیامبر را درک می‌کنند.
اهمیت ذکر کثیر
ذکر کثیر آثار و برکات بسیار دارد. توجه دائم به خدای سبحان انسان را از سقوط مهلکه‌ها مصون می‌دارد. با این وجود، این توجه دائم در مرتبه بعد از رجاء قرار دارد. حتی می‌توان در باب تأخر ذکر کثیر بر رجا، به این امر متذکر شد که ثمره رجاء ذکر کثیر است. و در مرحله بعد، این امیدواری اسباب تبعیت از رسول خدا را برای فرد به ارمغان می‌آورد.
رجاء، سبب رضا است
رجاء واسطه‌ای است که انسان به مقام رضایت حق راه پیدا کند. حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام به امام حسن مجتبی علیه‌السلام فرمودند:
«يَا بُنَيَّ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً تَرَى أَنَّكَ لَوْ أَتَيْتَهُ بِحَسَنَاتِ أَهْلِ الْأَرْضِ لَمْ يَقْبَلْهَا مِنْك وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً أَنَّكَ لَوْ أَتَيْتَهُ بِسَيِّئَاتِ أَهْلِ الْأَرْضِ غَفَرَهَا لَكَ»
به قدری خائف باش که اگر به اندازه همه اهل زمین عبادت کردی، باز هم نگران مقبول افتادن اعمالت باشی. و در رابطه با رجاء، به گونه‌ای امیدوار باش که اگر گناه همه اهل زمین را مرتکب شدی، به غفران خداوند امیدوار باشی.
یکه‌تاز در عرصه رجاء خدای سبحان است. اگر بنده به اندازه همه اهل زمین معصیت نماید، بر کریم و شفیق بودنِ خدای سبحان خدشه‌ای وارد نمی‌شود و امید به بخشش الهی در هنوز زنده است.
لازمه رجاء
مقدمه و پیش‌نیاز رجاء معرفت به خدای سبحان است. با افزایش معرفت، انسان خود را نمی بیند، چشم بر گستره رحمت الهی می‌گشاید و به بخشایش او امیدوار است.
تمام ناامیدی های افراد به سبب آن است که بر خود و گناهان‌شان می‌نگرند. وقتی انسان در طول روز به گناهان خود بیندیشد حال خوشی ندارد و این ناامیدی او را از وادی توبه نیز دور نگه می دارد. درحالی‌که رحمت خدای سبحان اقتضا می‌کند بنده در عین اینکه به خباثت گناه آلوده شده است، با امیدواری به ربّ العالمین به سوی خداوند رجوع نماید و مورد غفران حق واقع شود.
به همین جهت در «مناجات الراجین»؛ چهارمین مناجات از مناجات خمسه عشر، خدای سبحان را این چنین صدا می زنیم:
«يَا مَنْ إِذَا سَأَلَهُ عَبْدٌ أَعْطَاهُ وَ إِذَا أَمَّلَ مَا عِنْدَهُ بَلَّغَهُ مُنَاه ُوَ إِذَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ قَرَّبَهُ وَ أَدْنَاهُ»
«ای خدایی که به مجرد درخواست بنده، او را به خواسته‌اش می‌رسانی، و ای خدایی که به مجرد روی آوردن بنده به سوی خویش، او را به خود نزدیک می‌گردانی.»
ثمره رجاء رسیدن به مطلوب است؛ زیرا این شفقت خدای سبحان نسبت به بنده است که متجلی می‌شود، نه قابلیت بنده. نگاه بنده به فاعلیت خداوند است. قابلیت انسان‌ها هم از طریق فاعلیت خدای سبحان افاضه می‌شود.
برای مثال؛ بسیاری از شهدای بزرگوار را می‌بینیم که در طول عمر، از افراد عادی بودند، اما امید آنها به رحمت خداوند، سبب قرار گرفتن در زمره شهدا و برخورداری از حیات جاودانه «عِند ربّهم» شد.
مرحوم آیت الله قاضی شاگردان بسیار خاصی داشتند اما در میان همه شاگردان، مرحوم آشیخ عباس قوچانی را به عنوان وصی خود برگزیدند. آشیخ عباس قوچانی به استاد عرض کرد:«من چه امتیازی دارم که مرا وصی خود قرار دادید؟ بقیه شاگردان امتیازاتی دارند، اما من چه دارم؟!»
مرحوم آیت الله قاضی فرمودند:«سرّ این امر آن است که بر داشته خود حساب نمی‌کنی. اگر فکر می‌کردی قابلیتی داری، چیزی در اختیارت قرار نمی گرفت.»
انسان امیدوار بر هیچ یک از موجودی خود و دارایی‌های خود حساب نمی‌کند و تنها بر رحمت خدای سبحان امیدوار است.
رابطه رجاء با یقین
در بطن رجاء، یقین نهفته است؛ انسان امیدوار یقین دارد با مشاهده فاعلیت خدای سبحان و ترک خودبینی، امکان اتصاف به انواع کمالات برای او میسر می‌گردد. اکنون درمی‌یابیم که از مصادیق ظلم به نفس آن است که به جای توجه به فیاضیت خداوند، به قابلیت خود بنگریم.
کریم اهل بیت، حضرت امام حسن مجتبی علیه‌السلام هنگام اعطا به سائل، علاوه بر مرتفع نمودن نیاز فرد، کرایه حمل عطایای خود را نیز به سائل می‌بخشدند تا اگر فرد خود قادر به حمل انبوهِ عطای امام نبود، شخصی در این امر او را یاری کند. از مصادیق امیدواری آن است که انسان به ظرف محدود خود نگاه نکند و هنگام دریافت عطیه به دلیل محدودیت خویش به اندک دریافتی اکتفا ننماید.
رابطه رجاء با توحید
انسان امیدوار آنچه را که از محضر حضرت حق دریافت می‌کند، اکتساب خود نمی‌داند. در مقام دریافت، خود را در فقر محض می‌یابد و سائل درگاه الهی است. انسان امیدوار در تمام عرصه‌ها دست نیاز را تنها به سوی خدای سبحان دراز می‌کند.
اصلاً مگر امکان ناامیدی هست در صورتی که خدای سبحان ما را از عدم موجود کرد و روزگاری که امیدی به او نداشتیم، ما را خلق نمود و با رزق خود سرمایه حیات‌مان بخشید؟
خدای سبحان خیر الذاکرین است
در فرازی از مناجات «الراجین» به پیشگاه الهی عرضه می‌داریم:
«كَيْفَ أَنْسَاكَ وَ لَمْ تَزَلْ ذَاكِرِي»
«چگونه فراموشت کنم در حالیکه تو همیشه به یادم بودی؟!»
خدای سبحان علی‌الدوام بر بنده خویش عنایت و توجه دارد. حال مگر امکان دارد که خدای غنی و بی‌نیاز به نیازمند خویش توجه داشته باشد اما هیچ افاضه فیضی بر وی ارزانی ندارد؟!
اینکه خدای سبحان با فیض ربوبی خویش، ذاکر عبد باشد، سبب درخشش نور امید در دل بنده می‌شود. در پسِ هر توجه و ذکر خدا به بنده، اکرام و محبتی است که بر زاد و توشه بنده می‌افزاید و سبب رشد و تعالی او می شود.
جلوه‌گریِ هر روزه خدای سبحان
خدای سبحان در آیه ۲۹ سوره مبارکه الرحمن می‌فرماید:
«يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ في شَأْن»
«هرآنچه در آسمان ها و زمین است دست نیاز به سوی او (خداوند) دارد و در هر روز او در کار بزرگی است.»
خدای سبحان در هر روز جلوه تازه‌ای را از خویش به نمایش می‌گذارد. خداوند با پرده‌برداری از جلوات ربوبی خویش رأفت، کرامت، شفقت و … را از خود نمایان می‌سازد. بنده امیدوار نیز این چشم امید از پهنه عنایت و کرامت حق بر نمی‌دارد و هر روز و هر لحظه عنایت تازه‌ای را از جانب باری‌تعالی دریافت می‌کند.
تاریخ جلسه: 99/6/3 ـ جلسه 5
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
