رسیدن به حکمت و خیر کثیر
«یؤْتىِ الْحِكْمَةَ مَن یشَاءُ وَ مَن یؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتَی خَیرْا كَثِیرًا وَ مَا یذَّكَّرُ إِلَّا أُوْلُواْ الْأَلْبَاب»[1]
«(خدا) دانش و حكمت را به هر كس بخواهد (و شایسته بداند) مىدهد و به هر كس دانش داده شود خیر فراوانى داده شده است»
خداوند حکیم است و بنده خویش را نیز متصف به این صفت می‌نماید و کسی که از حکمت الهی برخوردار شود به خیر کثیر راه می‌یابد. این حقیقت تنها برای صاحبان عقل قابل درک است.
به دلیل آن که آیات قبل و بعد این آیه پیرامون انفاق سخن گفته است؛ برخی از مفسرین بر این باورند که ایتای حکمت از جانب خدای سبحان نتیجه انفاق بنده است. بنده‌ای که متصف به صفت حکمت باشد به خیر کثیر راه پیدا کرده است. به عبارت دیگر، خداوند مقدار زیادی از بهترین‌ها را نصیب انسان حکیم می‌نماید.
البته لازم به یادآوری است با وجود آن که باب فضل و رحمت خداوند گسترده است؛ لکن تنها خواصّ بندگان در اثر انفاق خالصانه به مقام حکمت راه می‌یابند. آنان تمام موجودی خود را در راه خدا به بهترین شکل انفاق می‌نمایند. شهدای کربلا از جمله این خواص هستند.
معنای حکمت
به واسطه حکمت، انسان به مقام فرقان، یعنی شناسایی حق و باطل رسیده و با شناختن حق ملتزم به حق و حقیقت می‌شود. حکمت، انسان را از آفات عقیدتی، عملی و گفتاری حفظ کرده؛ به همین سبب موجب بقای ابدی انسان می‌شود. بنده به واسطه حکمت به سرچشمه فیض متصل شده و در جاده بندگی پرتوان سیر می‌کند.
حکمت موهبتی از ناحیه خداوند سبحان است که بر قلب خوبان وارد شده و نگرش فرد را اصلاح می‌نماید به این ترتیب که او در نظام عالم تنها شاهد فاعلیت و صفات باری‌تعالی را بوده و ذره‌ای وجود و تأثیر برای خود قائل نیست.
حکمت که جامع عقل نظری و عقل عملی است معاد و معاش انسان را آباد می‌کند؛ چرا که فرد به خواسته‌های محدود و ناچیز اکتفا نکرده و همت متعالی، او را به سوی خواسته‌های جامع و باقی سوق می‌دهد که خیر دنیا و آخرت در آن جمع است.
در برخی از تفاسیر نیز، حکمت به معنای اطاعت از خداوند و معرفت الامام است
حکمت به چه کسانی داده می‌شود؟
در آیه آمده است: «یؤْتىِ الْحِكْمَةَ مَن یشَاءُ»
در ارتباط با فاعل «یشاء» دو نظریه بیان شده است:
- فاعل خداوند است؛ بنابراین خداوند به هر آن کس که خود بخواهد حکمت عطا می‌کند. با توجه به آن که عرصه بخشش خداوند وسیع است؛ حکمت به بسیاری از بندگان عطا خواهد شد و برخی از افراد به جهت انفاق خالصانه در کسب حکمت سبقت می‌گیرند.
- فاعل، بنده است؛ بنابراین خداوند به هر کسی که طالب حکمت باشد حکمت عطا می‌نماید. همت متعالی انسان را به سوی در خواست عاقلانه سوق می‌دهد. با این معنا، افراد اندکی به حکمت و خیر کثیر راه پیدا می‌کنند؛ زیرا عموم افراد طالب چنین امر با ارزشی نیستند.
در نتیجه عطای خداوند طبق خواست انسان خواهد بود:
«آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوه»[2]
«و (خداوند) از هر آنچه كه از او خواستيد به شما داده است»
خواستنِ حقیقی
خواستار حکمت بودن به معنای طلب لسانی(خواندن) نیست؛ در طلب لسانی انسان یک لفظ را تکرار می‌کند و بر اثر آن تکرار بهره‌ای بر او بار نمی‌شود. لکن در «خواستن» فرد در جهت تحقق خواسته خویش حرکت می‌کند. به بیان دیگر، همت و حرکت او با یکدیگر هماهنگ بوده و او را به نتیجه مطلوب می‌رساند؛ چه این درخواست متعالی بوده و چه پست و بی‌ارزش باشد.
خواسته‌های متعالی انسان را به جایگاه عالی رسانده و خواسته‌های نفسانی او را تا جایگاه ملعونیت در پیشگاه الهی می‌برد.
این نقد بگیر و… !
وجود افعال مضارع در متن آیه یادآور این نکته است که تحقق این بشارت، در لحظه اتفاق می‌افتد نه در آینده. زمانی که انسان طالب خیر کثیر باشد در همان زمان طلب، خیر کثیر که شامل معرفت، مقام شکر، حکمت، نورانیت چهره، خو‌ش‌نامی و… است؛ به او داده می‌شود.
گویا این امر خود بشارت دیگری به بنده است که او در همان زمان طلب مورد عنایت و استجابت خداوند قرار دارد.
علامت عقل
در پایان آیه عبارت «أُوْلُواْ الْأَلْبَاب» ذکر شده و به این امر اشاره دارد که اگر انسان طالب و خواستار حکمت باشد در زمره عقلای عالم است.
از سوی دیگر انسان برای رسیدن به حکمت و خیر کثیر، بایستی از عقل خود –که سرمایه الهی است- بهره گیرد.
پاداش‌های کامل
«وَ مَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنتُمْ لَا تُظْلَمُون»[3]
«هر آنچه از خوبىها انفاق كنيد به طور كامل به شما داده شده و بر شما ستم نخواهد شد»
«يُوَفَّ» از ماده «وفی» به معنای وفای به عهد، به پایان بردن پیمان و پرداخت به صورت تمام و کمال می‌باشد.
بشارتی که خدای سبحان در این آیه به بندگان خویش می‌دهد آن است که اعمال خیرِ خالصانه افراد به سود خودشان بوده و در آخرت پاداش آن اعمال به طور کامل به آنان باز خواهد گشت. کامل بودن بازگردان اجر کار خیر بدین معناست که دنیا و آخرت فرد را تحت پوشش قرار می‌دهد و او را مستغنی از دیگران می‌نماید.
شرایط انفاق
انفاق صحیح و خالصانه چند ویژگی اساسی دارد که در صورت نبود هر یک از آن‌ها عنوان و اثر انفاق از فعل شخص برداشته می‌شود:
انفاق بایستی صرفا به جهت رضای خدا انجام شود نه کسب محبوبیت، نه گرفتن حاجت و نه حظ نفس. همچنین توجه به حفظ موازین شرعی لازم است.
تاریخ جلسه: 98/6/17 ـ جلسه 5
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه بقره، آیه269
[2] سوره مبارکه ابراهیم، آیه34
[3] سوره مبارکه بقره، آیه272
