در آیه 15 سوره دخان آمده است:
«إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ»
«ما عذاب را کمی برطرف می‌سازیم، ولی باز به کارهای خود بازمی‌گردید!»
مخاطبین سوره از خداوند رفع عذاب را خواستار شدند و گفتند: پروردگارا! این عذاب از ما بر طرف ساز که ما البته ایمان می‌آوریم![1]
بخشش و اعطای خداوند وابسته به درخواست بندگان است
خداوند سبحان اجابت کننده دعاهاست؛ «یا مجیبَ الدعوات» بخشش و اعطای خداوند سبحان حد و اندازه‌ای ندارد و به درخواست بندگان وابسته است. آنانکه نگاهشان به دنیا محدود است و کم طلب می‌کنند خود را از سفره گسترده بخشش خدای سبحان محروم می‌کنند و آنانکه نگاهشان به دنیا خلاصه نمی‌شود، از فضل بیکران خداوند در دنیا و آخرت بهره‌مند می‌گردند.
مخاطبین آیه با کوتاه نظری فقط رفع عذاب از دنیا را خواستار شدند خدای سبحان، خواسته آنها را اجابت کرد و فرمود: ما رفع کننده عذابیم اما در زمانی کوتاه! «إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِيلًا»
- مفسرین «قلیلاً» را ظرف دنیا گرفته‌اند: ظرف دنیا نسبت به آخرت بسیار اندک است، خدای سبحان می‌گوید: تو رفع عذاب را در همین زمان کوتاه دنیا در خواست کردی و من اجابت کردم.
درخواست صحیح
قرآن در آیات 200 و 201 سوره مبارکه بقره آموزش درخواست‌های صحیح را به انسان می‌دهد و می‌فرماید:
«مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ»
«بعضی از مردم می‌گویند: «خداوندا! به ما در دنیا، (*نیکی*) عطا کن!» ولی در آخرت، بهره‌ای ندارند»
«وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»
«و بعضی می‌گویند: «پروردگارا! به ما در دنیا (*نیکی*) عطا کن! و در آخرت نیز (*نیکی*) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!»
درخواست‌ها نشان‌دهنده دیدگاه افراد است
درخواست‌ها دیدگاه‌های ما را مشخص می‌کند. اگر از فردی سؤال شود آرزویت چیست؟ ممکن است بگوید: «اللهم عجل لولیک الفرجا» و دیگری بگوید: «آرزویم برطرف شدن بیکاری و مشکلات جامعه است» اگر می‌خواهید درخواستی داشته باشید باید از خدای لامکان و لازمان درخواست کمال و رحمت ابدی کنید که این دیدگاه در دعای اللهم عجل لولیک الفرج نهفته است اما آرزوی نفر دوم در حد دنیا خلاصه می‌شود.
حقیقت تلخ؛ برگشتن به خطاهای سابق
«إِنَّكُمْ عَائِدُونَ» خدا در این آیه از حقیقتی تلخ پرده‌برداری می‌کند و می‌گوید: «به کارهای خود بازمی‌گردید!» نوعاً عموم مردم زمانی که گرفتاری‌شان مرتفع شد و به خواسته‌های خود دست می‌یابند به گذشته ناصحیح خویش بازگشته و به خطاهای سابق خویش ادامه می‌دهند.
اگر کسی اهل دروغ و فسق و فجور بوده برای دستیابی به خواسته خویش، مدت کوتاهی ازآن دست کشیده اما چون به خواسته خود برسد مجدد به دروغ و فسخ و فجور، سهل انگاری و مسامحه‌کاری خود بر می‌گردد.
- تعبیر دیگر: عذاب، فاصله‌ای است بین بنده و خدای سبحان که (در اثر ارتکاب گناهان) ایجاد می‌شود. خدای سبحان می‌فرماید: ما فاصله را مرتفع می‌کنیم؛ «إِنَّا كَاشِفُو الْعَذَابِ» اما خود اراده وصل به حق ندارید و به گذشته نازیبای‌تان باز می‌گردید« إِنَّكُمْ عَائِدُونَ».
نکته کاربردی: قانون عمل و عکس‌العمل
آنکس که خواستار وصال و قرب و کمال است باید در عرصه تعهدی که به خدای سبحان داده ثابت و پایدار بماند.
بنده باید بداند اگر دوره رفع گرفتاری او کوتاه است خود به تعهدش با خدای سبحان پایدار نبوده در حقیقت قانون عمل و عکس العمل برای او جاری شده است؛ زیرا حضرت حق صادق الوعد است و چون وعده دهد وفا می‌کند.
نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
در آیه 16 سوره مبارکه دخان آمده است:
«يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ»
«(ما از آنها انتقام می‌گیریم) در آن روز که آنها را با قدرت خواهیم گرفت؛ آری ما انتقام گیرنده‌ایم!»
«بطش» به معنای حمله محکم است.
انتقام در مورد چه کسانی صورت می‌گیرد؟
معمولاً از کسی انتقام گرفته می‌شود که آسیبی رسانده باشد. کفرِ کافر و پیمان‌شکنی پیمان‌شکن به نظام عالم آسیب وارد می‌کند.
در دعای کمیل آمده است:
«للّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ»
«خدایا آن گناهانی را كه بدبختی‌ها را فرود می‌آورند بیامرز!».
این فراز نشان می‌دهد با خطای یک نفر، گروهی دچار آسیب و صدمه می‌شوند.
خدای سبحان می‌فرماید: «إِنَّا مُنتَقِمُونَ» ما روزی عقوبت بزرگی می‌کنیم و انتقام می‌گیریم.
رجعت
بعضی مفسرین می‌گویند: این روز در همین عالم یعنی زمان رجعت است.
یکی از باور‌های مهم ما شیعیان، رجعت و بازگشت به دنیا پیش از آخرت است و روایات بسیاری در حد تواتر در مسئله رجعت آمده است.
- با توجه به آنچه از روایات اسلامی استفاده می‌شود، رجعت جنبه همگانی ندارد، بلکه این بازگشت تنها به مؤمنانی که در بالاترین مرحله ایمان قرار دارند و همچنین کفار ستمگری که در پست‌ترین مرحله از کفر و ظلم هستند؛ اختصاص دارد. فلسفه بازگشت مجدد این دو گروه به دنیا، تکمیل حلقه تکاملی مؤمنان و انتقام و چشیدن کیفر دنیوی ستمگران است.
چنانکه امام جعفر صادق علیه‌السلام در حدیثی می‌فرماید:
«رجعت عمومی نیست بلکه جنبه خصوصی دارد، تنها گروهی باز می‌گردند که ایمان خالص یا شرک خالص دارند.»[2]
فرصت‌ها را از دست ندهیم
یکی از مفسرین می‌فرمایند: اقبال و ادبار به حق، زمان‌دار است. همیشه امکان بازگشت به حق و تغییر در انسان وجود ندارد؛ زیرا کسی نمی‌داند اجلش چه زمانی فرا خواهد رسید.
هر کسی ممکن است در طول زندگی گرفتار گناه شود توبه کند و باز گردد، و چندین بار این امر برای او تکرار شود و شاید زمانی گناه کرد و قبل از توبه، اجلش فرا رسید آن گاه همیشه محزون می‌ماند زیرا قیامت ظرف توبه نیست و عذرخواهی ثمری نمی‌بخشد.
برای مثال: میان یکی از اساتید با معرفت و یکی از علما اختلافی افتاد. فردی برای رفع کدورت، واسطه شد؛ به سراغ استاد برای رفع کدورت رفت، او پذیرفت. سراغ عالم رفت اما او برای پذیرش زمان خواست، و بعد از سه روز از دنیا رفت و برای همیشه زمان را از دست داد. تنها خدا می‌داند از دست رفتن فرصت‌ها چه خسران و پشیمانی عظیمی به همراه دارد.
گناه؛ قضیه شخصی و فردی نیست
قرآن می‌گوید: قیامت روز انتقام سخت است. «يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى» در آن روز خدای منتقم انتقام گیرنده است؛ «إِنَّا مُنتَقِمُونَ»
گناه و نافرمانی، قضیه شخصی و فردی نیست! آیه می‌فرماید: هر گناهی که انجام شود خدا انتقام می‌گیرد، زیرا با ارتکاب آن به کل عالم صدمه زده است! از مطالب فوق بطلان ضرب المثل «چهار دیواری اختیاری!» روشن می‌گردد. مثل آن است که فردی در حیاط خانه خود قیر بسوزاند و بگوید: خانه خودم است! اما این دود به زندگی دیگران می‌رسد.
محدود بودن ظرف دنیا برای انتقام
نکته مهم دیگری که آیه بیان می‌دارد این است که ظرف دنیا برای انتقام بسیار محدود است. انتقام‌گیری خداوند در قیامت که عرصه‌ای بسیار گسترده است صورت می‌پذیرد، زیرا انتقام از کسی که بواسطه تکرار عمل، گناه و خلاف در او نهادینه شده در ظرف دنیا ممکن نیست. خدای سبحان می‌فرماید: ما انتقام را در «یوم القیامة» قرار داده‌ایم نه در ظرف تاریک و محدود عالم ماده.
- مفسرین گفته‌اند: استفاده از عبارت «یَوم» برای این است که روز قیامت پرده‌ها کنار رفته و همه حقایق آشکار می‌شود.
از مصادیق انتقام خداوند
یکی از مفسرین می‌فرماید: زمانی که خدا از کسی انتقام بگیرد راحتی و آسایش را بر او حرام می‌کند! خدای ارحم الراحمین، اشد المعاقبین است. خدایی که رحمتش فراگیر است عذابش هم فراگیر است، از این رو کفار در هیچ جای زمین نمی‌توانند آرامش و آسایش داشته باشند. قرآن می‌گوید:
«ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ»[3]
«تا آن حد که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد؛»
اساس آفرینش، رحمت است
خدای رحمان اساس آفرینش را بر رحمت قرار داده اما آنان که قرار‌شان بر جهالت و ادامه مخالفت است خود را مستحق قهر الهی نموده‌اند و با چهره جلالی خدای سبحان مواجه می‌شوند.
تاریخ جلسه: ۹۸.۱۰.21 ـ جلسه 8 ـ فاطمیه ۱۴۴۱
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] «رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ» سوره دخان آیه 12
[2] ميزان الحكمه، ج 4، ص1984، ح 6941
[3] سوره مبارکه توبه، آیه 118
