قرآن در آیه 101 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حینَ ینَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْها وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ»
«اى كسانى كه ایمان آوردهاید! از چیزهایى نپرسید كه اگر براى شما آشكار گردد، شما را ناراحت مىكند! و اگر به هنگام نزول قرآن، از آن‌ها سؤال كنید، براى شما آشكار مىشود؛ خداوند آن‌ها را بخشیده (و نادیده گرفته) است. و خداوند، آمرزنده و بردبار است»
شأن نزول آیه
گفته‌اند: روزی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله برای مخاطبین درباره حج سخن می‌گفتند، كسی از آن میانه برخواست و از وجود مقدس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله پرسید: آیا حج همه ساله واجب است یا فقط یكبار در طول عمر؟
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله پاسخی ندادند. او چند بار این سؤال را تكرار كرد، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: برای چه این همه اصرار می‌كنی؟ اگر بگویم هر سال كه كار برای شما سخت می‌شود.
آیه با خطاب به مؤمنین آغاز می‌شود، و آنان را از امری باز می‌دارد كه شاید مبتلا به اكثریت مردم از جمله مؤمنین باشد. مؤمنین از چیزی سؤال نكنید كه اگر از آن خبردار شوید خوشحال نخواهید شد. «ابداء» به معنی اظهار و «ساء»، به معنی بدحال است.
قرآن می‌گوید: بر چیزی كه شما را بد حال می‌كند درخواست نكنید. شاید گروهی بگویند: این آیه مربوط به مخاطبین زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است؛ امّا علامه رحمة‌الله‌علیه می‌گوید: لكن از علتی كه برای نهی استفاده می‌شود بدست می‌آید كه، سؤال از هر آن‌چه كه خداوند تعالی، دریچه اطلاع آن را با اسباب عادی به روی بشر بسته است ممنوع می‌باشد.
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ»
درخواست باید مطابق ظرف وجودی هر کس باشد
مفسرین می‌گویند: درخواست باید به گونه‌ای باشد كه درخواست كننده، قوه‌ی دریافت آن را داشته باشد. اگر درخواستی بكند امّا ظرف وجودی آن درخواست را نداشته باشد، به نفعش نخواهد بود. مثلاً درخواست ثروت و مال فراوان بدون ظرف پذیرش، سبب طغیان و غرور و فخر فروشی می‌شود.
امور معنوی نیز ممتاز از امور مادی نیست؛ زیرا بسیار اتفاق می‌افتد كه عقول، گرفتار وهم می‌شود، و چیزی را از عالم معنا طلب می‌كنند كه ظرف پذیرش را ندارند. درخواست معارف خاص كه در شرایط خاص به بنده عطا می‌شود، نه تنها به نفع بنده نیست بلكه به ضرر او تمام می‌شود.
امور معنوی نیز باید در ظرف وجودی مخصوص به خویش فرود آیند تا وسوسه، تردید و شک و … عارض نگردد.
اگر معارف حقه در بستر آماده مربوط به خود حرکت نکند سبب طغیان می شود؛ زیرا آن کس که ظاهراً علوم را دریافت می‌كند گرفتار خود بزرگ‌بینی و عُجب می‌شود.
خداوند سبحان، حسیب است و برای هر امر مادی و معنوی در عالم، اندازه و ظرف خاص قرار داده بعلاوه آن‌که دنیا ، دنیای علت و معلول است.
نظام خلقت، نظامی حکیمانه است که خداوند حکیم، حکمت را در آن دیده تا بندگان را از اموری آگاه و نسبت به اموری در ناآگاهی باقی گذارد.
بزرگان می‌گویند: طریقه عبودیت آن نیست که بنده بدون آمادگی، تقاضای مکاشفاتی داشته باشد، چون اثر به جا مانده از مکاشفات می‌تواند مخرب و زیان بار باشد.
«إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حینَ ینَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ»
اجابت درخواست‌ها در زمان و مکان خاص
اگر سوال کنید خدای حکیم، چگونه درخواست چنین بنده‌ای را اجابت می‌کند؟
یکی از مفسرین پاسخ می‌دهد: همچنان که در آیه قبل آمده است، بعضی از زمان‌ها و مکان‌ها از قداست خاصی برخوردار است، اگر درخواست بنده در شب قدر اجابت می‌شود به جهت قداست ظرف زمانی شب قدر است. ظرف زمانی بعضی از اوقات چندان وسیع و گسترده و مقدس است که حتی روایات است که در چنین زمان‌هایی حتی عذاب از تبه‌کاران و گنه‌کاران برداشته می‌شود. جای هیچ تعجبی نیست که هر درخواستی از سوی بندگان در چنین زمان‌هایی از ناحیه حق اجابت شود.
مفسری می‌گوید: این قسمت از آیه تهدیدی نسبت به مؤمنین است، تهدید آن است که پاسخ خدای سبحان به درخواست مؤمنین به نفع آنان نخواهد بود.
«عَفَا اللَّهُ عَنْها وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ»
درخواست‌های نابجا، در شمار عیوب
مفسری می‌گوید: در آیه عبارت «عَفَا اللَّهُ» بکار رفته عفو و پرده‌پوشی خداوند سبحان زمانی به کار می‌رود که از بندگان خطا و نقصانی دیده می‌شود.
نکته قابل توجه و کابردی آیه آن است که گاهی درخواست‌های نابجا از خداوند سبحان در شمار عیوب و خطاهای بندگان ثبت می‌شود.
ممکن است کسی بپرسد مگر عاقل درخواست و طلبی از خدای سبحان دارد كه آن درخواست به نفع او نباشد؟ و حتی خطری در پی داشته باشد؟
علامه رحمة‌الله‌علیه می‌گوید: چنین درخواست‌های گاهی از مؤمنان دیده می‌شود. مثلاً آنان از روز مرگ خود و یا روز مرگ دوستان و عزیزان خود پرسش می‌كنند.
نکته دیگر چشم‌گیر آیه آن است که قرآن نمی‌فرماید از آن چه مطمئن هستید برای شما خطر آفرین است سوال نکنید، بلکه از مفهوم آیه در می‌یابیم كه آیه بیان می‌دارد حتی از سوالاتی که ممکن است برای شما خطر آفرین باشد، پرهیز کنید.
با خطابی که در ابتدای آیه آمده است باید بگوئیم: مؤمن کسی است که حتی از اموری که احتمال خطر برای او دارد کناره‌گیری کند و عقب نشینی نماید؛ زیرا تحمل این خطر سودی به حال دنیا و دینش نخواهد داشت.
خداوند نسبت به شما بخشنده و بردبار است، «غَفُورٌ حَلیمٌ». به کار بردن صفت غفور و حلیم خدای سبحان نشان از میزان خطای مؤمنین می‌دهد، خداوند برای بخشش مؤمنان باید بسیار بخشنده و بسیار حلیم باشد.
پیام‌های آیه
- آیه خطاب به مؤمنان است، و آنان را از انجام امری که شایسته مؤمن نیست باز می‌دارد. گاهی خوبان عالم نیز گرفتار خطا می‌شوند، که خداوند سبحان مجبور به نهی آنان می‌شود«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا».
- نهی خدای سبحان توبیخی برای دلدادگان حق است «لا تَسْئَلُوا».
- پاسخ درخواست از سوی حق زمانی برای سائل ثمربخش است که، وجود سائل ظرف نگهداری و استفاده آن پاسخ باشد.
- گاهی با خبر شدن از اسرار الهی سبب افسردگی و ناامیدی می‌شود (آنکس که از روز مرگ نزدیکانش با خبر است)
- خداوند حکیم، اسرار بسیاری را بر مردم آشکار می‌سازد، و اسرار بیشتری را از آنان پنهان می‌دارد این پنهان ماندن نباید سبب درخواست‌های بی‌جا شود.
- هر چه اسرار الهی بیشتر هویدا شود پایبندی به شریعت سخت‌تر می‌شود.
- «شریعت اسلام شریعت سهله است» مگر برای کسی که خود بر پایبندی از اسرار الهی اصرار ورزد.(توضیح آن در شأن نزول آیه گذشت)
- خداوند حکیم نیاز بندگان خویش را می‌داند و بر مبنای نیاز، آنان را از اسرار باخبر می‌سازد.
- اگر کسی می‌خواهد از اسرار الهی باخبر شود، ابتدا باید ظرف آن را در وجود خویش فراهم کند.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
