«وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا»
«درباره پدر و مادرش بسیار نیکوکار بود و هرگز گردن‌فراز و سلطه‌جو نبود»
واژه شناسی آیه
«بَرّ» صفت مشبهه است؛ یعنی او همواره به والدین خود شدت لطف و محبت را داشت.
«جبّار» به کسی گفته می‌شود که در حین عصبانیّت اقداماتی را انجام می‌دهد که توجهی به عواقب آن ندارد.
«عَصِیّاً» به فردی گفته می‌شود که علاوه بر عصیان و سرپیچی در مقابل پروردگار، به خودبینی هم گرفتار است و حقیقت را پذیرا نیست.
صفات حضرت یحیی علیه‌السلام
مفسرین با توجه به صدر و ذیل آیه در رابطه با شخصیت حضرت یحیی گویند:
نوع محبّت او به والدینش بر اساس عادت انسانی نبود؛ بلکه در این زمینه، امر خداوند را ملاحظه می‌کرد؛ بدین جهت در اجرای اوامر خداوند شدت مراقبه را داشت تا بیشترین میزان احسان به والدینش را داشته باشد.
قوّه غضبیه حضرت یحیی بر او حاکم نبود؛ بلکه قوّه غضبیه او تحت قوّه عاقله قرار داشت و هر فعلی را با توجه به حُسن عاقبتش انجام می‌داد.
در مقابل مربی خود متمرّد و طاغی نبود؛ از این رو تحت ربوبیت خداوند شدّت محبّت را به والدین خود داشت.
ارتباط احسان به والدین و تواضع در برابر اوامر الهی
آنچه از شخصیّت حضرت یحیی در این آیه نمایانگر است آن است که به والدین خود محبّت و عطوفت بسیار داشت و در مقابل خداوند نیز خاشع بود. شاید تحت آموزش این آیه بیاموزیم، افرادی که ارتباط عاطفی مؤدبانه‌ای با والدین خود ندارند، در باطن نیز تواضع به فرامین الهی ندارند و در حقیقت جبار و عصیان‌گر محسوب می‌شوند.
تفسیر آیه از نگاه مفسرین
۱. «وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ» نشان‌دهندۀ خدمتی است که از حضرت یحیی در محضر والدینش مشاهده شد. در «وَ لَم یَکُن جَبّارَاً عَصِیّاً» ارتباط حضرت یحیی با همۀ افراد مطرح می‌شود که علاوه بر ادای حقوق، عصیان‌گر نبود.
در مقام تعلیم، آموزش افراد را عهده‌دار بود و همواره آنان را امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد؛ چون هیچ سوء نیّتی به آنان نداشت.
شاید نگاه دقیق به این آیه آموزشی را به همراه داشته باشد: بعضی از افراد با پرداختن به حقوق خانواده از انجام وظایف در قبال دیگران منصرف می‌شوند و با اهمال از آن وظایف، گریزانند که این نوعی معصیت خداوند است؛ اما حضرت یحیی علاوه بر اینکه نهایت لطف را به خانواده خویش داشت، در مقابل دیگران نیز به نحو اتمّ و احسن وظایف خود را انجام می‌داد و هیچ‌گونه مسامحه‌ای در انجام وظایف دیگران نداشت؛ زیرا سهل‌انگاری در انجام وظایف در قبال دیگران، به فرد عنوان عصیان‌گر می‌دهد.
۲. حضرت یحیی به امر خداوند حقوق والدین را عظیم دانست: «وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»[1] و به گونه‌ای در شناخت عظمت ربوبیت خداوند فرو رفته بود که ذلت باطنی بر وجود او حاکم شده بود و دائماً سرسپرده اوامر الهی بود.
۳. «عَصِیّا» صیغۀ مبالغۀ عاصی است. نپرداختن به حقوق دیگران، از خودبزرگبینی فرد حکایت می‌کند. حضرت یحیی در هیچ زمانی در مقابل پروردگارش عصیان‌گری نداشت و به جهت ذلت باطنی، خودبزرگبینی از او دیده نشد و هیچ‌گونه جبّاریت و عصیانی نداشت؛ بنابراین بر تعظیم امر والدین ثابت‌قدم بود و علی‌الدوام به پرداخت حقوق دیگران همّت می‌گماشت.
۴. متعهد نبودن به حقوق دیگران نوعی تکبّر محسوب می‌شود؛ گویا فرد در درون، نوعی خودبزرگبینی دارد که خود را مستغنی از انجام وظایف نسبت به دیگران می‌داند؛ گر چه در ظاهر تکبر از او مشاهده نشود.
۵. «وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ» نیکی به روح(والد) و جسم(والده) را بیان می‌کند.
نیکی به روح زمانی صورت می‌گیرد که روح در معرض فیوضات الهی قرار گیرد تا از مکدّر شدن محفوظ بماند و از اقبال و توجه به نفسانیّات منع شود و به آسانی بار امانت الهی را حمل کند.
نیکی به جسم، قرارگرفتن در اوامر و نواهی الهی، سلوک در مسیر شریعت و دوری از کسالت و ترک فرامین الهی است.
۶. قلب، به حضرت یحیی تشبیه شده است؛ یحیای قلب به مانند نفسِ اماره ظالم نیست که به روح و جسم آسیب وارد کند؛ بلکه از یحیای قلب هرگز مسامحه، اهمال و کسالت یا غضبی مشاهده نشد و همواره در عرصۀ بندگی حاضر بود، حق دیگران را در قالب‌های مختلف پرداخت می‌کرد و رسیدگی به بعضی از حقوق موجب تعلل سایر وظایف نشد.
«بَرًّا بِوالِدَيْه» چیست؟
«بَرً» خیر گسترده را گویند؛ به همین جهت صالح و خوب بودن اولاد دعای گستردۀ افراد را به همراه دارد به مانند «خدا پدر و مادرش را بیامرزد». از اولاد خدمت ظاهری صورت می‌گیرد؛ اما نیکی ماندگار به جای می‌گذارد
تاریخ جلسه؛ ۱۳۹۹.9.8 –جلسه 7
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . سورۀ مبارکه اسراء، آیه 23
