قرآن در آیه 144 سوره آل عمران می‌فرماید:
«عَقِب» به معنی «پاشنه» است، «اعقاب» هم به معنای «پیشینیان» است.
پیامبر رسولی است که قبل از او هم پیامبرانی بوده‌اند. آیا اگر پیامبر با مرگ طبیعی بمیرد یا کشته شود شما به عقب بر می‌گردید آیا بعد از این که مدتی پیشروی داشتید عقب‌نشینی می‌کنید و به پیشینیان‌تان بر می‌گردید؟ هرکس به پیشینه خود بازگردد و مرتد شود، یعنی بعد از مسلمانی بی‌دین گردد هرگز صدمه‌ای به خدا نمی‌زند، در آینده نزدیک خدا پاداش شاکرین را عطا می‌کند.
«وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ»
عذر بدتر از گناه
در جنگ احد اعلام شد پیامبر کشته شده است. افراد با شنیدن این خبر به سراغ غنائم رفتند.
بعضی می‌گویند این کار در نگاه آنان التیام بخشیدن به دل خود بود، زیرا در عرب معمولاً رسم بر این است که چون مردی پسرش در جنگ کشته شود برای التیام خاطر خود همسر دیگری را برمی‌گزید. پس شاید رفتن به سوی غنائم از این امر جدا نبود و نوعی التیام خاطر برای از دست دادن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بود و آنان که به سراغ غنیمت رفتند این دلیل را ذکر کردند.
قرآن می‌گوید این عذر بدتر از گناه است. مگر کدام پیامبر زنده مانده که پیامبر شما زنده بماند؟! پیامبر اسلام نیز مثل سایر پیامبران چه در جنگ یا در غیر جنگ از این دنیا می‌رود.
خدای سبحان ما را با یک واقعیت آشنا می‌کند پیامبر مثل همه پیامبرها است، پیکی بود که برای شما اخبار غیبیه را می‌آورد، او مثل همگان می‌میرد، آنچه مهم است وظیفه شما است که در صحنه رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله چه عکس العملی نشان خواهید داد؛ عقب‌گرد می‌کنید یا به ادامه تعهدی که به پیامبر داشتید عمل می‌کنید.
مدیریت بحران‌ها
قرآن می‌فرماید: سنتی که درباره همه پیامبران جاری شده برای پیامبر شما هم جاری می‌شود. مهم این است که در بحران‌ها چگونه عمل کنیم.
اگر مشکلی در زندگی ما پیش می‌آید خود را دلداری دهیم که من نفر اول و آخر نیستم، آنان که قبل از من گرفتار این مصیبت شده‌اند چه کرده‌اند و چه رفتار صحیحی داشته‌اند؟ من نیز چنان عمل کنم. مادر سه شهیدی را دیدم که در یک روز سه جوانش را با دست خودش به خاک سپرده بود، حال اگر من فردی از نزدیکانم را از دست دادم یا شهید شدند چه برخوردی خواهم کرد؟ آیا مانند این مادر شهید در پی زینب سلام‌الله‌علیها خواهم رفت و پایبند بر اعتقادم خواهم بود یا خدای ناخواسته تغییر مسیر می‌دهم؟
خدای سبحان پیامبر را در آیه به عنوان پیام‌آوری معرفی می‌کند که گرچه جنبه بشری ایشان اقتضای مرگ دارد، اما مهم این است که بعد از رحلت وی ارتداد برای کسی حاصل نشود و کسی پس از وی مرتد نگردد. این سخن از اینجا نشأت می‌گیرد که در جنگ احد فردی در میان مردم شایعه کرد پیامبر کشته شده؛ بعضی از منافقین گفتند: ای کاش ابوسفیان به ما امان می‌داد تا ما مجدداً به کفر بازگردیم، بعضی دیگر گفتند پیامبر اگر پیامبر است نباید کشته می‌شد. انس بن نذر (عموی انس بن مالک) می‌گوید اگر پیامبر مرده باشد ربّ او همیشه زنده است، شما به مبارزه‌تان ادامه دهید تا بر آنچه خداوند قرار داده بمیرید.
مرگ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
در جنگ احد گروهی گمان کردند عبد پیامبر هستند و العیاذبالله با مرگ پیامبر خدا از دنیا رفته است. خدای سبحان در آیه می‌فرماید اینان جایگاه پیامبر را فراموش کردند پیامبر رسول و پیک حق بود.
مفسرین می‌گویند: این گروه حق نداشتند برای پیامبر صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم وجود استقلالی قائل شوند. اگر دقت داشته باشیم این امر اتفاق می‌افتد. اینکه در شریعت به ما گفته می‌شود بعد از فوت مرجع تقلیدمان برای بقای تقلید از میّت حتما باید از مجتهد حیّ اجازه داشته باشید و این پذیرش واقعیت مرگ است. اگر کسی واقعیت را قبول نکند از جهت روانی سالم نیست.
بعد از مرگ پیامبر صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم بعضی می‌گفتند پیامبر نمرده است. این علامت بیمار روانی است زیرا باید واقعیت را پذیرفت. اینکه پیامبر از دنیا رفته و امیرالمؤمنین علیه‌السلام جایگزین پیامبر است به جای آنکه گفته شود پیامبر از دنیا نرفته است، باید پذیرفت خلیفه بلافصل او امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
ایمان قائم به شخص است؟
یکی از مفسرین آیه سؤالی را مطرح می‌کند که نقشه‌تان بعد از رحلت پیامبر چیست؟
معلوم است عموم مردم تصمیم داشتند بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عقب‌گرد کنند و عموم مردم ایمان‌شان قائل به شخص و فرد بوده، نه قائم به شخصیت و شریعت. اگر قائم به شخصیت بود که شخصیت پیامبر صل‌الله‌علیه‌و‌آله و جانشین پیامبر زنده بود.
«وَمَن يَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللّهَ شَيْئًا»
این قسمت از آیه مربوط به منافقین است. اگر کسی بعد از اسلام مرتد شود و به قهقرا رجوع کند به یقین به خود ضرر رسانده است.
کلمه «مَن» در این قسمت از آیه که می‌گوید «وَ مَن يَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَيْهِ» به این معنا که هرکسی ممکن است مرتد شود، فردی که در جنگ احد در شمار مجاهدین قرار داشت اما عقب‌گرد کرد. قرآن می‌فرماید: عقب‌گرد او به دین صدمه‌ای وارد نمی‌کند بلکه به خود او آسیب می‌زند.
ضعف یقین؛ سبب عقب‌گرد
آنان که به کفر خویش رجوع کنند و به دوران جاهلیت خود بازگردند در حقیقت قلوب‌شان مؤمن نبوده و ضعف یقین دارند. این گروه تنها به خود صدمه می‌زنند نه به خداوند. چنین افرادی در بسیاری از امور احساس عجز و درماندگی می‌کنند. این افراد در مقابل کسانی قرار دارند که به نعمت اسلام بها می‌دهند و علی‌الدوام اسلام را به دیگران معرفی می‌کنند. گروه دوم به اندازه‌ای توانا هستند که مستغنی‌اند. روایات از عموی انس یاد می‌کند، او کسی است که خداوند به وی جزای خیر می‌دهد، جزایی که بسیار وسیع است.
«وَسَيَجْزِي اللّهُ الشَّاكِرِينَ»
شاکر در آیه چه کسی است؟
در ادامه آیه خدای سبحان ثابت قدمان بر دین را شاکر می‌نامد به آنان جزای خاص عطا می‌کند.
شاکر کسی است که هیچ چیز مانع بندگی او نیست. حتی رحلت پیامبر خدا خللی به بندگی اش وارد نمی‌کند.
یکی از معانی شکر استقامت در عرصه پایداری ولایت است. جزای این شکر نصرت الهی و موفقیت دائم است، در جنگ احد گروهی از رزمندگان فراموش کردند که پیامبر «داعی الله» و دعوت کننده از سوی خداست و امت را به سوی خدایی دعوت می‌کند که هرگز نمی‌میرد، این گروه مقام «داعی الله» بودن پیامبر را فراموش کردند و با این نسیان عنوان شاکر از آنان برداشته شد و از موفقیت و نصرت الهی بی‌نصیب ماندند.
ایمان بر دو نوع است: تقلیدی و تحقیقی. کسانی که ایمان تقلیدی دارند گرچه به دین آسیبی وارد نمی‌کنند، اما از عنوان «شاکر» بی‌بهره‌اند. در مقابل، کسانی که ایمان حقیقی بهره‌مند هستند، عنوان «شاکر» دارند و علاوه بر این عنوان شکر سبب افزایش ایمان‌شان می‌شود.
قرآن در آیه 7 سوره مبارکه ابراهیم می‌فرماید:
«لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ»
«اگر شاکر باشید شما را (از نظر ایمان) زیاد می‌کنیم»
تاریخ جلسه: 97/7/21 و 97/7/28 ـ جلسه 121 و 122
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
