خداوند در آیه 61 سوره مریم می‌فرماید:
«جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمَٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَیبِ إِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَأْتِیا»
«بهشت‌های جاویدی که [خدای] رحمان به بندگانش وعده داده در حالی که اکنون از نظرها پنهان است، یقیناً وعدۀ خدا آمدنی است.»
عنایت تفضلی خداوند
«جنات» جمع «جنت» به این معناست که خداوند تفضلاً بهشت‌های متعددی را در اختیار هر فردی قرار می‌دهد؛ گاه در قرآن دو بهشت برای یک فرد ذکر می‌شود:
«وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتان»[1]
«و براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ (بهشتى) است.»
- بهشتی که پاداش عقیدۀ صحیح است؛
- بهشتی که پاداش عمل صالح است.
و گاه به‌غیر از این دو بهشت، دو بهشت دیگر در اختیار انسان قرار می‌گیرد:
«وَ مِنْ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ»[2]
«و پایین‌تر از آنها، دو باغ بهشتی دیگر است.»
- بهشت روحانی که لذات عقلی در آن وجود دارد؛
- بهشت جسمانی.
افرادی که در سطوح معرفتی و متعالی قرار دارند، علاوه بر بهشت جسمانی از بهشت روحانی و عقلی نیز بهره‌مند می‌شوند.
خدای سبحان، اقامت و خلود در بهشت را صفت آن ذکر می‌کند؛ یعنی اگر فردی بر توبۀ خود پایبند بود، همیشه و دائماً خود را در مسیر کمال، جاودانه کرده است.
بهشت رحمانی
خداوند سبحان وعدۀ بهشت را به رحمانیت خود نسبت می‌دهد که در دو دنیا به ظهور می‌رسد؛ نه رحیمیت خود.
نسبت دادن بهشت به صفت رحمانی خداوند به این علت است که مشرکین، خدا را با نام «الله» یا «الرحمن» می‌شناختند؛ این دو نام خداوند برای مشرکین معرفه بود:«قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ»[3]«نام اللّه را بخوانيد يا نام رحمان را.»
بعضی مفسرین می‌گویند:عنوان «رحمان» در آیه بر وسعت رحمت خداوند دلالت دارد؛ یعنی خودِ عبادت نیز نماد قرار گرفتن تحت رحمانیت خداوند است. بنده با عبادت و بندگی، خود به خود تحت اسم «الرحمن» قرار می‌گیرد؛ یعنی رحمت خداوند در عبادت او جلوه‌گر شده است.
پوشیدن لباس عبودیت
با توجه به واژۀ «عِبَادَهُ»، اگر بنده‌ای ایمان به خداوند آورد و عمل صالح انجام داد، اولاً لباس عبودیت به تن کرده است و به‌عنوان عبد خداوند سبحان شناخته می‌شود؛ ثانیاً در این جایگاه وعدۀ الطاف الهی را دریافت می‌کند؛ ثالثاً خوشی و سرور او از همین عالم آغاز می‌شود؛ چون وعدۀ خداوند را حق می‌یابد.
«وَعَدَ الرَّحْمَٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَیبِ»
خداوند به عباد خود وعدۀ امر پنهانی را می‌دهد؛ یعنی لازم نیست که مؤمن در این عالم بهشت را ببیند؛ بلکه به این باور رسیده است که باطن ایمان و عمل صالح بهشت است که موجب تداوم ایمان او می‌شود.
تخلف‌ناپذیری وعده‌های الهی
آیه بر این مطلب دلالت دارد که وعدۀ خداوند تخلف‌ناپذیر است. بین وعده و وعید خداوند سبحان تفاوت وجود دارد؛ وعدۀ خداوند حتماً محقق می‌شود؛ اما وعید یعنی عذاب، شاید محقق نشود؛ به عبارت دیگر ممکن است خداوند غفاریت و ستاریت خود را بر وعدۀ عذاب حاکم و به دلائل مختلف از تحقق وعدۀ عذاب اجتناب کند؛ اما وعدۀ رحمت، حتمی و قطعی است.
در نگاه دیگر، وعدۀ خداوند حتماً آمدنی است؛ بنابراین یا وعده بر انسان وارد می‌شود و یا انسان بر وعده ؛ اما به هر صورت وعده‌های الهی برای مؤمن، دریافت‌شدنی است. گاه مؤمن با توبه و عمل صالح در پی دریافت وعده‌های الهی است و گاه ایمان فرد آنقدر زیاد است که فقط خالصانه بندگی می‌کند و به ثواب و وعده‌های الهی کاری ندارد؛ ولی وعده‌های الهی به طرف او بارش دارد، گرچه او درپی ثواب و پاداش نیست.
پوشیدن لباس بندگی از مصادیق رحمت خداوند
رحمت خداوند اقتضا می‌کند که انسان در نِعَم جاودانه قرار گیرد و همیشه لباس بندگی به تن داشته باشد؛ همچنین رحمت خداوند اقتضا می‌کند که به عبد خود وعده‌ای بدهد؛ وعده‌ای که حقیقت آن برای عبد پنهان است.
بعضی معتقدند:کلمه «بالغیب» صرفاً مربوط به وعده نیست؛ این وعده‌ها به بندگانی داده می‌شود که «بالغیب» خداوند را عبادت می‌کنند؛ یعنی عبادت باطنی آنان بیش از عبادت ظاهری است. بر خلاف منافقین که صرفاً عبادت ظاهری دارند و به عبادت باطنی توجهی ندارند.
از آیه این حقیقت استنباط می‌شود که اگر فردی توبۀ خالصانه داشته باشد، دیگر عبدالهوی و عبدالنفس و عبدالدنیا نیست؛ بلکه عبد خالص است و تنها خداوند را بندگی می‌کند.
«إِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَأْتِیا»
وعدۀ محقق شده
وعده‌های الهی همیشه در حال ورود بر بندگان است؛ این چنین نیست که بعد از ورود به عالم قیامت، فقط شاهد وعده‌های الهی باشد؛ بلکه در همین دنیا هر زمانی که خود را عبد خداوند بیابد، جنت قرب را تا حدودی، احساس می‌کند.
بعضی از مفسرین می‌گویند:«مَأْتِی» اسم مفعول است؛ اما در اینجا به‌معنای اسم فاعل است؛ یعنی وعده‌های الهی در حال آمدن است؛ گویا محقق شده است.
در نگاه دیگر، اگر کسی حقیقتاً اهل ایمان و عمل صالح باشد؛ گویا هم اکنون خود را در بهشت می‌یابد و غیبی که در آیه است، برای او تبدیل به شهود می‌شود.
اگر فردی اهل ایمان و عمل صالح شد، در همین عالم نیز بر اساس همان قوانین بهشتی زندگی می‌کند.
خداوند سبحان تحقق وعدۀ خود را با کلمۀ «إنَّ» تأکید می‌کند و با «مَأْتِیا» این تأکید را شدت می‌بخشد؛ یعنی اگر توفیق ایمان و عمل صالح نصیب بنده‌ای شد، ذره‌ای تردید در الطاف الهی نباید داشته باشد.
تاریخ جلسه: 1400/7/3 – جلسه بیست و ششم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] . سوره الرحمن، آیه 46
[2] . سوره الرحمن، آیه 62
[3] . سوره إسراء، آیه 110
