قرآن در آیه 88 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ»
«و از نعمت‌هاى حلال و پاكیزهاى كه خداوند به شما روزى داده است، بخورید! و از(مخالفت) خداوندى كه به او ایمان دارید، بپرهیزید»
«وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیباً»
این آیه با آیه 87 كاملاً مرتبط است خدای سبحان به مؤمنین دستور داده است كه لذائذی كه خدا بر شما حلال كرده بر خود حرام نكنید و در مصرف لذائذ نیز از حریم بندگی تجاوز نكنید.
از آنچه خدا روزی شما كرده استفاده كنید.
«یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ»
آیه با فعل «كُلُوا» شروع شده است یعنی از روزی‌های خدای سبحان بخورید و بهره برگیرید، همه روزی‌هایی خداوند سبحان در حقیقت ربطی به تلاش بندگان ندارد و همه آنها «وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ»[1] است یعنی روزی كه بنده تلاشی برای آن نكرده است اگر بگوئید چنین نیست ما برای بسیاری از روزی‌ها خود تلاش می‌كنیم در پاسخ می‌گوئیم: چنین نیست هر تلاشی كه شما برای بدست آوردن روزی حلال می‌كنید لطفی از جانب خدای سبحان اوست، اوست كه شما را برای كار كردن توانا خلق كرده است در حقیقت شما از دست‌رنج خدای سبحان (العیاذ بالله) ارتزاق می‌كنید اما اگر حرف شما را بپذیریم و بگوئیم بعضی از روزی‌ها در پی تلاش خود افراد است اما در ادامه می‌گوئیم: آیا شما برای روزی عقل و درك سلامتی جسمی، نگاه زیبا به اطراف داشتن، دارا بودن خانواده خوب و سلامت، داشتن فرزندان نیكو، … شما تلاش كرده‌اید آیا بدست آوردن هر یك از این روزی‌ها می‌تواند در پی تلاش شما حاصل شود به یقین خود می‌دانید كه چنین نیست اما بسیار اتفاق می‌افتد كه افراد به دلایل مختلف خود از این روزی‌ها بهره كافی و كامل را حاصل نمی‌كنند این بی‌نصیبی گاهی به دلیل ریاضات خاص است و گاه به دلیل تنگ نظری و گاه به دلیل غفلت است اما همه این دلایل غیر موجه و بی‌اساس است آنان در حقیقت خدایی، خدا را در روزی رساندن نادیده گرفته‌اند به تفسیر باز می‌گردیم.
خصوصیات آنچه خداوند رزق انسان می‌کند
به گفته قرآن آنچه خدا روزی انسان كرده دو خصوصیت دارد: اولاً حلال است.ثانیاً طیب است.
آیه می‌گوید: «رَزَقَكُمُ اللَّهُ» یکی از دو خصوصیت عمده ی رزق این بود که:
- حلال باشد: كلمه حلال با واژه حل هم ریشه است این سخن بدان معناست كه روزی باید به گونه‌ای به كار گرفته شود كه حلال و حل كننده گرفتاری‌ها و نگرانی‌های مادی و معنوی انسان باشد، اگر انسان قبل از آنكه به روزی‌هایش بنگرد به روزی‌دهنده نگاه كند، روزی‌های خود را هیچ‌گاه پایان یافته و محدود نمی‌بیند تا نگران پایان یافتن آنها باشد. اگر او باور كند كه پشت پرده روزی‌هایش خدایی است كه پایانی برای او نیست او بی‌نهایت و نامتناهی است و خدای حكیم هر روز برای بندگان خود روزی‌های جدید و نو را رقم می‌زند هر یك از این روزی‌ها می‌تواند سامان بخش زندگی‌ها باشد و حل كننده نگرانی‌های زندگی آنها.
به عبارتی دیگر روزی حلال باید حل العقده كند یعنی گره‌های زندگی را باز كند و درگیری‌های فكری و روحی و روانی و عملی انسان را از میان ببرد.
انسان هر گاه با جنبه بشری خود به روزهایش می‌نگرد آنها را تمام شدنی می‌بیند و از این رو نگران می‌شود و گاه تا مرز افسردگی و اضطراب پیش می‌رود در حالی كه اگر روزی‌های حلال را از جانب رزاق بی‌نهایت ببیند هیچ وقت روزی‌اش را پایان یافته نمی‌یابد.
- دومین خصوصیت روزی آن است كه طیب باشد، طیب و طِیب به معنای عطر، هم‌خانواده‌اند عطر در عالم ظاهری اگر خوش‌بو باشد سبب انبساط خاطر و گشادگی روح می‌گردد، عطر یكی از روزی‌های رزاق است. وقتی یكی از روزی‌ها می‌تواند چنین انبساط خاطری ایجاد كند كل روزی‌ها و استفاده حلال از آنها چه انبساطی در پی خواهد داشت و چه بهجت و سروری به همراه دارد.
روزی حلال باید موجب انبساط خاطر شود نه سبب گرفتگی و دل تنگی روزی‌های حلال و طیب باید سبب رسیدن به «طُوبى لَهُم» [2] شود نه سبب سقوط و هبوط انسان.
شرایط رزق صحیح
در توضیح مطالب بیان شده می‌گوئیم: اگر انسان علمی را یاد بگیرد و طاعتی را انجام دهد و خدمتی بكند اما انجام این امور با خاطری مكدر و افسرده و بدون شعف و شادی انجام شود ارتزاق كامل و بهرهمندی صحیح از آن روزی‌ها انجام نشده است.
یكی از مفسرین می‌گوید: لذت بندگان از هر رزقی باید به گونه‌ای باشد كه توجه آنها را نسبت به خداوند افزایش دهد و آنان همراه هر نعمتی خدا را ببینند، از این رو بر هر بنده با معرفتی پسندیده است كه در زمان بهرهمندی از نعمت از شدت شادی جان دهد زیرا او باور دارد كه خدای سبحان برای بهرهمندی از نعمتهای مادی و معرفتی خاص تنها او را انتخاب كرده او در بهرهمندی از نعمت شبیه هیچ كس نیست و همین امتیاز سبب شادی و لذتش می‌شود. شاید خالی از لطف نباشد تا مثالی بزنیم تا مطلب بیشتر تبین شود
بالاترین لذت بندگان در استفاده از نعمات آن است كه آنان هنوز در نظر خداوند سبحان جایگاه ویژه‌ای دارند كه خدا تنها به آنان نظر دارد و به چشم او می‌آیند.
مثلاً در كلاس درسی كه تعداد زیادی شاگرد در خدمت استاد عالی رتبه‌ای حضور دارند چنانچه استاد به یك شاگرد توجه و عنایت خاص داشته باشد او از شدت شادی و سرور در پوست خود نمی‌گنجد.
مردم وقتی با غفلت رزق خود را مصرف می‌كنند غافل از این نكته هستند كه این نوع مصرف، روزی را بر آنها حرام می‌كند، زیرا هر كس در این حالت فراموش می‌كند كه روزی را از سوی چه كسی به او رسیده است، چنین فردی حضور خداوند سبحان را در پشت پرده نعمات نادیده می‌گیرد.
معنای حلال و حرام در عالم معنا
اهل دل می گویند: در عالم معنا، حلال و حرام چنین معنا می‌شود كه لذت بردن از نعمات حلال است و بی‌رغبتی به نعمت آنان را حرام می‌سازد و یا به گونه‌ای دیگر می‌گویند: نعمت حلال آن است كه بنده تنها خدا را عامل رزق خود بداند و حرام آن است كه انسان رزق را ثمره تلاش و زحمت خود ببیند.
«رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیباً» یكی از مفسرین می‌گوید: رزق در این آیه منظور صفات خود خداوند سبحان است كه به بندگان عطا می‌كند مثلاً خدا قدیر است صفت قدرت را روزی افراد می‌كند، خدا رئوف است صفت رحمت به آنان می‌دهد و حكیم است و صفت حكمت را به آنان می‌بخشد مهیمن و مسلط بر امور است و حضرت حق صفت هیمنه و سلطه را نصیب آنان می‌كند خداوند با فعل «كُلُوا» به همگان می‌گوید: از صفاتی كه روزی شما كرده‌ام استفاده كنید.
ارزاق معرفتی
در ادامه می‌گوئیم: تفاسیر اشاره كرده‌اند كه خدای سبحان به غیر از رزق ظاهری و مادی ارزاق دیگری را نیز نصیب انسان كرده است روزی‌های مانند: توفیق طاعت، توفیق تعلم، توفیق عبادت، توفیق بهرهمندی از خوبان عالم و … هر یك از این روزی‌های معرفتی، روزیی است كه بنده حتی تصور آنها را نمی‌كند زیرا هیچ یك از این نعمات با تحصیل و زحمت حاصل نمی‌شود بلكه صرفاً عنایت خدای سبحان است.
اگر فعلِ « كُلُوا » ابتدای آیه را در كنار روزی‌های معرفتی قرار دهیم، خواهیم دید، استفاده از این نعمت‌ها سبب رشد و كمال بندگان می‌شود زیرا فعل خوردن یك فعل مقدماتی است برای سایر امور، ما در عالم ظاهر نیز غذا می‌خوریم تا بندگی كنیم، تا كار كنیم و به امورات فردی و اجتماعی خویش بپردازیم در عالم معنا نیز «كُلُوا» چنین است دانستن روزی‌های معرفتی مانند صبر، تعلم، و عبادت و … به تنهایی كافی نیست بلكه باید هر یك از این روزی‌ها را به كار گرفت تا مشخص شود فردی از این نعمت‌ها برخوردار است. صرف داشتن نعمتهای معنوی و خوردن نعمتهای مادی كافی نیست بلكه به گفته مفسرین فعل «كُلُوا» برای وصال به حق باید استفاده شود، برای قرب، برای رسیدن به كمال به كار گرفته شود «كُلُوا» مقدمه‌ای برای ذی المقدمه است.
معنای رزق
در ادامه می‌گوئیم: رزق به معنای روزی است و اهل نعمت به آنچه در یك روز به انسان می‌رسد روزی می‌گویند. خداوند سبحان هر روز، رزقی جدا و نو برای بندگان خود در نظر گرفته است و عطای آن روزی از سوی حضرت حق به بندگان وابسته به این نكته است كه بنده روز گذشته روزی مخصوص آن روز را استفاده كرده باشد تا خداوند روزی امروز او را در اختیارش بگذارد چنانچه كسی بی‌رغبت به بهرهمندی از روزی‌هایش باشد از روزی هر روز خود بی‌نصیب می‌ماند. اگر حضرت حق نعمتی در اختیار بندگانش قرار می‌دهد هیچ نقصان و كاستی بر خزانه‌ی آن كریم عارض نمی‌گردد، خزانه‌ی كرامت خداوند چنان سرشار و پر است كه هر چه بندگان بیشتر طلب كنند او بیشتر می‌بخشد، هر كس روزهای خود را به موقع و در جای خود مصرف كند حضرت حق توشه روز بعد را در اختیارش قرار می‌دهد.
خداوند سبحان رزق حرام روزی كسی نمی‌كند!
علامه (ره) می‌فرماید: قید «حَلالاً» در آیه احترازی نیست بلكه قید توضیحی است این سخن بدان معناست كه قید حلال سبب نمی‌شود كه ما از حرام احتراز كنیم چون خداوند سبحان اصلاً رزق حرام روزی كسی نمی‌كند كه بگوئیم روزی دو نوع حلال و حرام است كه اگر از حلال احتراز كنیم به سوی حرام رفته‌ایم بلكه این قید توضیحی است، توضیحی بودن آن از ابتدا تا كنون گذشت.
«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ»
فضل خدا یا استحقاق بنده؟
قرآن در پایان آیه می‌گوید: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ… مُؤْمِنُونَ» تقوای خدای را پیشه كنید و پرهیز كنید از این كه خود را مستحق روزی‌هایتان بدانید. هر كدام از روزی‌های خداوند سبحان فضلی از جانب او بر شماست بدانید كه استحقاق شما در گرفتن نعمت شرط نیست از اینكه خود را لایق نعمت بدانید پرهیز كنید.
- مؤمنین از این كه روزی‌های خداوند سبحان را در راه معصیت استفاده كنید بپرهیزید.
- مؤمنین از این كه روزی‌هایتان را در راه غیر رضای حق به كار گیرید پرهیز كنید.
- مؤمنین از این كه آداب بهره‌مند شدن از روزی‌ها را رعایت نكنید پرهیز كنید.
- مؤمنین از این كه نعمات را استفاده كنید و شكر لازم را نداشته باشید پرهیز كنید.
- مؤمنین شما دلدادگان به حق‌اید از این كه روزی‌های مادی و معنوی در عشق شما نسبت به حق خللی ایجاد كند بپرهیزید.
- مؤمنین بپرهیزید از این كه مسبب الاسباب را سبب روزی‌های خود ندانید.
- مؤمنین بپرهیزید كه ارزاق شما مانعی برای پیوست به معشوق نباشد.
در راه وصال به معشوق مقتضی وصال برای شما موجود است دلدادگی و حضور قلب شما مقتضی است پرهیز كنید از این مقتضی پسندیده (عشق به حق) مانع وصالتان گردد.
پیام‌های آیه
در ذیل «وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّه»یكی از مفسرین می‌گوید:
- « كُلُوا … واشكروا»؛ «بخورید و شكر كنید»
- «كُلُوا … و لاتطغوا»؛ «بخورید و طغیان نكنید»
- «كُلُوا … و اعملوا»؛ «بخورید و كار شایسته انجام دهید»
- «كُلُوا … واطعموا »؛ «بخورید و بخورانید»
- «كُلُوا … و لا تتّبعوا خطوات الشیطان»؛ «بخورید و دنباله رو شیطان مباشید»
- «وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّه» بخورید از آنچه خدا روزی شما كرده است. روزی‌های خداوند به حلال و حرام تقسیم نمی‌شوند بلكه به حلال و طیب تقسیم می‌شود. شما از روزی‌های حلال و طیب بخورید.
- «حَلالا» روزی‌ها را به گونه‌ای استفاده كنید كه نگرانی‌های شما با آن مرتفع و حل شود.
- «طَیبا » روزی‌ها باید چهره بندگی شما را عوض كند و آن را به رنگی درآورد كه طیب و پسندیده باشد. استفاده از روزی حلال و طیب باید توان بندگی شما را بالا ببرد.
- هر چه قید طیب بودن در روزی‌ها بیشتر لحاظ شود ثمرات به جا مانده از آنها لذت بخش‌تر می‌گردد.
- اگر برای بدست آوردن روزی و بهرهمندی از آنان نگران هستید بدانید كه رزاقیت حضرت حق را باور ندارید و یا آن را نادیده گرفته‌اید.
- اگر نگران روزی هستید چشم به توانمندی‌های خویش دوخته‌اید نه به رزاقیت حق.
- اگر لذت لازم را از روزی‌ها نمی‌برید نگران، پایان یافتن آنها هستید و این با نام رزاق خدا سازگار نیست.
- اگر روزی‌ها سبب كمال و سیر صعودی شما نیست خود را از نگاه حضرت حق محروم دیده‌اید.
- حلال بودن روزی آن است كه تنها خدا را دخیل در عطای روزی بدانید.
- اگر منیت و توانمندی‌های خویش را در كنار رزاقیت حضرت حق قرار دهید در عالم معنا مشرك‌اید.
- اگر شكر لازم را برای بهرهمندی از نعمات به كار نگیرید در عالم معنا مشركید.
- اگر ادب لازم را در محضر خدای رزاق نداشته باشید در عالم معنا مشركید.
- اگر معنای واقعی كلمه روزی را باور كنیم هیچ گاه نگران فردای خود و فرزندانمان نیستم چون فردای آنان همان روزی است كه خدا روزی آن روز را می‌فرستد.
- روزی‌های معنوی بالاترین روزی‌هایی است كه خداوند در اختیار بندگان قرار می‌دهد.
- روزی‌های معنوی خود را در وصال به معشوق به كار برید تا خداوند آنان را افزایش دهد و شدت سیر شما را در این مسیر بیشتر سازد.
- «وَ اتَّقُوا اللَّه» مؤمنین شما تقوای خدا پیشه كنید تا با بهرهمندی از روزی‌های حلال مرتكب حرام نشوید.
- «وَ اتَّقُوا اللَّه» فعل امر نشانگر آن است كه حتی مؤمنین گاهی از حلال‌های خدا تجاوز می‌كنند.
- «وَ اتَّقُوا اللَّه الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُون» از خدایی كه به او ایمان دارید، تقوا كنید.
- میان تقوا و پرهیز الهی و ایمان به حق فاصله است گاهی انسان ایمان دارد اما تقوای لازم را ندارد.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه طلاق، آیه 2
[2] سوره مبارکه رعد، آیه 29
