قرآن در آيه 94 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْديكُمْ وَ رِماحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليم»
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد! خداوند شما را به چيزى از شكار كه (به نزديكى شما مىآيد، به طورى كه) دست‌ها و نيزههايتان به آن مىرسد، مىآزمايد؛ تا معلوم شود چه كسى با ايمان به غيب، از خدا مىترسد؛ و هر كس بعد از آن تجاوز كند، مجازات دردناكى خواهد داشت»
آیه مزبور در رابطه با محرمات هنگام احرام است. یكی از آن محرمات صید است. شكار اگر تا نزدیكی مُحرم هم بیاید او حق شكار ندارد. این یك آزمایش الهی است. ما به شیوه‌ی گذشته یكبار آیه را ظاهری بررسی می‌كنیم و سپس به نگاه عرفانی آن می‌پردازیم.
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْديكُمْ وَ رِماحُكُمْ»
امتحان‌های الهی
آیه با عبارت «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» آغاز می‌شود؛ یعنی ای كسانی كه به حق ایمان آوردهاید و مؤمن شده‌اید « لَیبْلُوَنَّكُمُ » خدا شما را آزمایش می‌كند. مؤمنین هیچ گاه از آزمایش‌های الهی در امان نیستند. آنان نیز هر زمان به گونه‌ای در بلا و آزمایش قرار می‌گیرند.
«اللَّهُ بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ» خداوند با همه‌ی خدایی خویش شما مؤمنین را آزمایش می‌كند. هر چند ظاهر آزمایش كوچك است امّا آن كس كه شما را امتحان می‌كند كبیر و بزرگ است. شما به كوچكی امتحان نگاه نكنید به آن كس بنگرید كه ممتحن شماست. گاه در همین زندگی روزمره اتفاق می‌افتد شخص بزرگی سؤال جزئی و كوچكی را از كسی می‌پرسد امّا پاسخ دهنده به دلیل عظمت سؤال كننده از پاسخ به سؤال ناتوان می‌شود؛ چون قبل از آنكه به آسانی و كوچكی سؤال توجه كند؛ بزرگی سؤال كننده او را مدهوش می‌سازد.
حال آیه بیان می‌دارد؛ خداوند سبحان با نام جامع خویش از شما امتحان می‌گیرد. و چون هیبت حق مؤمنین را فرا گیرد، خداوند سبحان می‌گوید: «بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ تَنالُهُ أَیدیكُمْ وَ رِماحُكُمْ» خداوند شما را با شكار، آزمایش می‌كند. شكاری كه دست‌ها و نیزه‌های شما به آسانی به آن می‌رسد. شكار برای شما امر سختی نیست، امّا خداوند شكار نكردن را آزمایش شما قرار داده است. نیزه‌های شما به شكارها نزدیك است اما خداوند اراده كرده تا شما را با امری موقتی در دوره‌ی احرام آزمایش كند.
«بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ» این عبارت نشان از خردی و كوچكی شكار می‌دهد، كه بیانگر كوچك بودن آزمایش الهی است. اما اگر كسی از آزمایشات كوچك سربلند بیرون نیاید به یقین در آزمایشات بزرگ موفق نخواهد شد. اگر برای كسی مقدور نباشد تا بر تعلقات كوچك غلبه كند، حتماً وابستگی‌های بزرگ او را از پا در می‌آورد. آزمایشات الهی به آن جهت است كه بطن و درون هر كس ظهور یابد یعنی به غیر از اینكه بنده در مقابل حق سربلند یا سرافكنده می‌شود به نوعی خود شناسی برای او ایجاد می‌كند.
گاهی هر یك از ما گمان می‌كنیم در اوج انقیاد و سرسپردگی حق هستیم؛ اما چون زمان كوچكترین آزمایش‌ها فرا می‌رسد، اعلام مخالفت و سرپیچی از فرمان حق داریم. خداوند در این آیه با امری كوچك ما را آزمایش می‌كند تا به میزان انقیاد و فرمانبرداری انسان اشاره‌ای داشته باشد.
«لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیم»
نتایج آزمایش‌های الهی
آیه می‌گوید: «لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یخافُهُ بِالْغَیبِ» تا خداوند معلوم گرداند چه كسی در باطن از او بیم دارد و در مقابل فرمان او تسلیم است. خداوند سبحان از غیب و آشكار بندگان آگاه است، امّا آنان را آزمایش می‌كند تا باطن بندگان بر خودشان هویدا گردد.
«فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیم» پس هر كس تجاوز كند او را عذابی دردناك است. آیه بیان می‌دارد، عقوبتی دردناك و یا تازیانه‌ای محكم بعد از تجاوز از محدوده‌ها و قوانین بر انسان عارض می‌شود.
عنایات خداوند متعال در امتحان‌های الهی
این تازیانه به جهت آن است كه انسان توانمندی‌های خود را نادیده گرفته است. خداوند سبحان هر گاه بندگانی را از انجام امری منع می‌كند، حتماً توانمندی‌های او را تقویت می‌كند. مثلاً چون در ماه مبارك رمضان او را از خوردن و آشامیدن باز می‌دارد صبر و شكیبایی و مقاومت … را در او افزایش می‌دهد و چون او را در احرام از صید منع می‌كند، توانمندی غلبه بر قطع تعلقات را به او می‌بخشد. اصلاً خاصیت احرام، توانمندی حاجی است. به گفته‌ی آیه اگر كسی این توانمندی‌ها را نادیده بگیرد، حتماً عذابی دردناك در انتظار اوست.
آیه خطاب به مؤمنین می‌گوید: خداوند شما را آزمایش می‌كند تا در فضای آزمایش سخن صادقان از ادعای كاذب جدا شود و… اگر كسی از قوانین و مقررات الهی سرپیچی كند، عقوبتی سخت در انتظار اوست.
امتحان کوچک الهی با عذاب الیم چه رابطه‌ای دارد؟
اگر سؤال كنید عبارت «بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ» سخن از آزمایش كوچك و خرد می‌كند در حالی كه آخر آیه از عذاب الیم سخن می‌گوید چگونه میان این دو تناسب برقرار می‌شود؟
در پاسخ عرض می‌كنیم ما در اوایل بحث عرض كردیم آن كس كه از بنده امتحان به عمل می‌آورد عظیم و بزرگ است و خدای عظیم چون ببخشد عظیم می‌بخشد و چون عقوبت كند عظیم عقوبت می‌كند.
اگر پرسیده شود چرا قرآن می‌گوید: «بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ» و نمی‌گوید « مِنَ الصَّیدِ »؟
عرض می‌كنیم زیرا در دو آیه بعد خداوند مُحرم را از صید بحری منع نمی‌كند پس چون صید بحری از انواع صید جدا شود، صید بری باقی می‌ماند كه قسمتی از صید است و این آیه با عبارت «بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ» اشاره به صید بری دارد نه انواع صیدها.
نگاه عرفانی به آیه
چرا خطاب ای عاشقان؟
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» ای دلدادگان معشوق از سوی محبوب برای شما حكمی صادر شده است. گمان نكنید، چون دل به معشوق سپردید او شما را رها خواهد كرد؛ بلكه هر لحظه و هر زمان در زیر نگاهش آزمایش خواهید شد و این آزمایشات میزان تقّرب و دلدادگی شما را بر خودتان معلوم می‌كند. چون شما قصد وصال معشوق را كرده‌اید، باید بدانید برای دست یابی به این مقصد آزمایش می‌شوید.
قبل از آنكه عنوان زیبای «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» بر شما بار شود، بسیاری از تعلقات دنیا دل و چشم شما را به خود مشغول كرده بود و چنان كه خداوند سبحان شما را با عنوان دوستان خویش صدا می‌زند. باید كه دل و چشمتان را به غیر او مشغول نكنید، چون شما خود صید آن صیاد شدید و در دام حق افتادید و از بند تعلقات آزاد شدید. نباید مجدداً به دوره جاهلیت خود رجوع داشته باشید. اگر حقیقتاً در این مسیر حركت كنید از آزمایشات الهی سربلند بیرون می‌آیید. آیه می‌گوید: خداوند شما را بر این دلدادگی آزمایش می‌كند تا باطن شما بر خودتان آشكار شود.
شما چون دل از غیر خدا شسته‌اید در حریم حق مُحرم شدید. خداوند سبحان با همه قدرت و اقتدار خویش از شما حمایت می‌كند و قدرت خود را برای مقاومت در برابر هر آنچه غیر خداست در شما به نمایش می‌گذارد. اگر شما خدای نخواسته قدرت حق را كه به شكل توانمندی در وجودتان بروز می‌كند نادیده بگیرید، حتماً حتماً از سوی محبوب عقوبت خواهید شد.
یكی از مفسرین می‌گوید: اگر كسی خود را دلداده و عاشق حق دانست و در دام محبوب اسیر شد هرگز دست به صید نمی‌زند، زیرا آن كس كه اسیر الله است اصلاً قصد آزاد شدن از دام محبوب را ندارد تا پس از آزادی صیاد شود.
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لَیبْلُوَنَّكُمُ» حرف ندا در اول و «كم» در فعل «لَیبْلُوَنَّكُمُ» نشان می‌دهد كه مؤمنین مخاطب خداوند سبحانند، یعنی هر لحظه نگاه خداوند به سوی آنان است. اگر حضرت حق آنها را آزمایش می‌كند به آن دلیل است كه مُحرم قبل از مُحرم شدن دلش در گرو صیدهای فراوانی بوده است، صیدهایی كه به گفته قرآن به او نزدیك بوده است، حال كه او ادعای ایمان به حق می‌كند، خداوند او را «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» خطاب می‌كند باید كه آزمایش شود تا بر خود او مشخص شود ترجیح و انتخاب اولیه‌اش چیست؟
آیا وصال به محبوب را بر می‌گزیند و یا غیر محبوب را انتخاب می‌كند؟ آیا دعایش دعای ظهور حضرت حجّت است و یا دغدغه‌های زندگی شخصی؟
یكی از مفسرین سخن زیبای دیگری را مطرح می‌كنند و می‌فرمایند: اگر كسی راهی خانه دوست شد و قصد قرب به حق را در دل داشت باید كه از همه قطع طمع و قطع تعلق كند.
یعنی وقتی خداوند بنده را با عبارت «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» مورد خطاب قرار می‌دهند، باید نگاه و دل آرام و قرار بگیرد و طمأنینه‌ای بر آنها حاكم شود. بنده با عنوان «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» به این نكته پی می‌برد كه ایمن بخش اصلی، خداوند است. اوست كه امنیت و رستگاری می‌بخشد از این رو چنین فردی به هیچ وجه به دیگری متوسل نمی‌شود؛ زیرا می‌داند در مقابل هر قطع تعلقی كه از سوی او انجام پذیرد؛ خداوند سبحان امنیت خاصی به بنده عطا می‌كند.
صید بری و بحری چیست؟
اگر سؤال كنید شما صید را به دو دسته بری و بحری تقسیم كرده‌اید و گفته‌اید: خداوند مُحرم را از صید بری منع كرده است، تفاوت این دو صید در چیست ؟
در جواب عرض می‌كنیم، تفاسیر عرفانی بحر را به معنای دریا و آب فراوان را، علم و معرفت دانسته‌اند و گفته‌اند: هر كاری كه بنده عالم شروع می‌كند با حول و قوه‌ی الهی شروع می‌كند و با نام حق به پایان می‌برد. چنین بنده‌ای تنها خدا را فاعل می‌بیند و خودش را در انجام كار هیچ هیچ می‌بیند. تفاسیر عرفانی می‌گویند: اگر صید بحری در زمان احرام آزاد است، از آن روست كه مُحرم عالم هر آنچه انجام می‌دهد اراده خداست و اراده بنده دخالتی ندارد.
اماصید بری آن است كه محرم از علم و معرفت به دور است او خود را فاعل انجام خیرات می‌داند و بر تواناییهای خویش تكیه می‌كند. همین كه بنده خود را در انجام خیرات مستقل دید، مورد آزمایش حق قرار می‌گیرد. خداوند او را آزمایش می‌كند تا خود دریابد كه در انجام خیرات تا چه میزان بر تواناییهای خود تكیه دارد و چه میزان لطف خدا را در انجام كار خیر دخیل می‌بیند.
علت امتحان‌های خدا
این آزمایش به جهت تحقیر انسان نیست؛ بلكه نوعی ارج نهادن و عظمت دادن به بنده است، زیرا خدای حكیم دست به كاری نمی‌زند تا بنده مؤمن خود را خوار كند؛ بلكه در این آزمایش می‌خواهد تواناییهای بنده را بر خود او آشكار و مشخص كند زمان احرام طولانی نیست خدا می‌خواهد در این آزمایشات كوتاه مؤمن را به توحید محض برساند. او را از توجه به منیت‌ها و تواناییهای فردیش جدا كند و تمام توجه‌اش را به سوی قدرت بی‌نهایت خداوند سبحان معطوف دارد. هر چه این میزان دلدادگی بیشتر شود بنده نزد معشوق محبوب‌تر می‌شود.
جالب این جاست كه آیه سخن از امور پنهانی می‌زند كه تنها میان خدا و میان بنده صورت می‌گیرد و فقط آن دو از آن باخبرند «لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یخافُهُ الْغَیبِ» خدا می‌خواهد مشخص كند كه در غیب و پنهانی‌ها دلدادگی بندگان به معشوق به چه میزان است. نكته خیلی ریز و قابل توجه است.
به عنوان مثال عرض می‌كنیم بسیاری از مؤمنین زمانی كه دعا می‌كنند باید به نیت خود واقف باشند كه اگر خداوند سبحان دعای آنان را اجابت كند این اجابت را لطف حق می‌دانند یا در استحقاق خویش.
آیه می‌گوید : خداوند شما را در این زمان كوتاه و با امور ناچیز آزمایش می‌كند تا بر خود شما معلوم شود میزان تسلیم و بندگی شما در مقابل خداوند سبحان به چه اندازه است. آیا تنها خدا را فاعل می‌بیند یا خود را و یا گاهی خدا و گاهی خود را.
این آزمایشات مؤمن را هم به تواناییهای درونی و هم به نیت‌هایش واقف می‌سازد و همچنین به نوعی كلاس خودشناسی برای مؤمنین بر پا می‌كند و خداوند سبحان تحت نام رب خویش مؤمنین را تربیت می‌كند و با نام مؤمن به آنها امنیت می‌بخشد.
تعداد افراد موفق در آزمایشات الهی
در انتهای تفسیر آیه می‌گوئیم: خداوند سبحان آیه را به صورت مخاطب آغاز می‌كند و ضمیر «كم» را به كار می‌برد زیرا هنوز مؤمنین در این زمان آزمایش نشده‌اند تا درونشان بر خودشان آشكار شود، یعنی با آنكه خداوند از درون آنان با خبر است اما محاكمه قبل از عمل نمی‌كند، ولی چون زمان آزمایش و عمل فرا رسد و گروهی از این آزمایش سرافكنده و شرمسار بیرون آیند و غیر خدا را در درون بر خدا ترجیح دهند، حضرت حق از آنان با ضمیر غایب یاد می‌كند و ضمیر «هُ» را برای او بكار می‌برد.
و به عنوان آخرین نكته عرض می‌كنیم آیه در ابتدا از الفاظ و عبارات جمع استفاده می‌كند و می‌گوید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا»؛ «ای كسانی كه ایمان آوردهاید» «لَیبْلُوَنَّكُمُ»؛ «تا شما آزمایش شوید».
ولی چون زمان آزمایش و سرافكندگی فرا می‌رسد، حضرت حق ضمایر را به صورت مفرد به كار می‌برد. شاید این خود بشارتی است برای مؤمنین كه اگر شما خدا را فاعل ببینید، تنها تعداد اندكی از میان شما در این آزمایش موفق نمی‌شوند و سایرین به اندازه‌ی اعتمادشان بر خدا در جمع مخاطبین خداوند سبحان باقی می‌مانند. اگر كسی از میان شما وصال به معشوق و الطاف او را نادیده گرفت و نسبت به احكام الهی سرپیچی و عنانی داشته باشد، حتماً حتماً خدا با همه خدایی خویش او را عذاب می‌كند.
عذاب مؤمن چیست؟
هر صاحب دلی می‌داند عذاب مؤمن آن است كه از لطف معشوق محروم بماند. ابتدا در چشم معشوق خویش جایی داشته باشد و مخاطب محبوب باشد و در انتهای آیه حضرت حق او را از دوستان خویش ممتاز و جدا كند و ضمیر غایب را استفاده كند آیا برای هر صاحب خردی عذابی از این دردناك‌تر وجود دارد.
پیام‌های آیه
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» چون قطع طمع از هر غیر خدایی كنید، معشوق شما را امنیت می‌بخشد.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» ای دلدادگان به حق، محبوب برای شما پیغامی جدید ارسال كرده است.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» شما از آن رو كه نزد حق از جایگاه ویژه‌ای برخوردارید، مخاطب خداوند سبحانید.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» ای كسانی كه امنیت دنیا و آخرت خویش را از خداوند مؤمن طلب می‌كنید، آیا برای شما پیامی نو و جدید آورده است؟
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا» ای مؤمنین میزان عاشقی شما به سرسپردگی‌تان باز می‌گردد.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لَیبْلُوَنَّكُم» ای دلدادگان خدای سبحان خدا شما را مورد آزمایش قرار می‌دهد.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لَیبْلُوَنَّكُم» امنیت برای شما زمانی حاصل می‌شود كه بدانید، هر لحظه نگاه معشوق به سوی شماست و گاه شما را در این میانه آزمایش می‌كند.
- «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لَیبْلُوَنَّكُم» آزمایش یك سنت الهی است.
- «اللَّهُ» خدا شما را با همه‌ی خدایی‌اش، آزمایش می‌كند.
- مؤمنین چون قصد وصال به معشوق را كرده‌اید نباید گرفتار كوچكترین انحرافی شوید.
- ای كسانی كه ایمان آوردهاید این آزمایش به سود شماست.
- «بِشَیءٍ مِنَ الصَّید» ای دلدادگان به حق، آزمایشات همیشه بزرگ نیستند؛ گاهی با كوچكترین امور آزمایش می‌شوید.
- ای مؤمنین چون شما به دام حق گرفتار آمده‌‌اید از دستیابی به هر صیدی چشم پوشی كنید. صید، صید نمی‌كند.
- «تَنالُهُ أَیدیكُمْ وَ رِماحُكُم» این آزمایشات به شما چندان نزدیك است كه، دست شما و یا وسایل یاری رسنده به شما به آن نزدیك است.
- «لِیعْلَمَ اللَّهُ» پاسخ آزمایشات شما بر خداوند سبحان آشكار است. خداوند می‌خواهد تا نتیجه آزمایش بر خود شما معلوم شود.
- «لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یخافُهُ بِالْغَیب» خدا می‌خواهد تا بر مؤمنین معلوم شود كه آیا در خلوت و تنهایی‌هایشان از خداوند سبحان می‌ترسند و از قوانین الهی سرپیچی نمی‌كنند؟ سرپیچی شما مؤمنین در خفی و پنهان سبب دوریتان از معشوق می‌شود.
- «فَمَنِ اعْتَدى» اگر كسی از مؤمنین كه جسارت كند تا از فرمان حق رو برگرداند، او تنها عنوان مؤمن را با خود یدك می‌كشد.
- «فَلَهُ عَذابٌ أَلیم» حضرت حق دوری و فراق خود را به عنوان دردناك‌ترین عذاب به سوی افراد در ظاهر مؤمن روانه می‌سازد.
- «عَذابٌ أَلیم» عذابی دردناك‌تر از دوری و فراق از معشوق نیست، ای مومنین! از اینكه گرفتار این عذاب شوید، بترسید.
- ای مؤمنین! آیه از شما می‌خواهد تا برای وصال به معشوق از تعلقات بزرگ و كوچك خود در باطن و ظاهر چشم بپوشید.
- «فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ» در آیه عبارت عذاب نكره آمده است. یعنی فقط خدا می‌داند كه میزان عذاب افراد تا چه اندازه است و هیچ كس از عمق این عذاب و فراق آگاه نیست.
- «فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ» تنها خدا می‌داند، اگر مؤمنین كوچكترین توجهی به غیر حق داشته باشند گرفتار چه خسران عظیمی می‌شوند.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
