قرآن در آیه 98 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم»
«بدانید خدا داراى مجازات شدید، و (در عین حال) آمرزنده و مهربان است»
«اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ»
تخطی از شریعت، غضب خداوند را به دنبال دارد
در آیه ابتدا شدید العقابی و پس غفور و رحیم بودن حضرت حق مطرح شده در حالی كه در آیات دیگری از قرآن كریم و ادعیه، رحمت خداوند بر غضبش پیشی گرفته است. شاید این تقدم و تأخر در این آیه از آن‌رو است تا بیان دارد كه ای شنوندگان آیات الهی و ای كسانی كه به احكام شریعت پایبند هستید، برای شما شایسته است كه به قوانین شریعت پایدار بمانید، و چون از این قوانین تخطی و سرپیچی كنید مورد غضب خداوند سبحان قرار می‌گیرید.
اگر مقدسات شریعت مورد اهانت و بی‌احترامی قرار گیرد به یقین خداوند، اهانت كار و خاطی را غضب می‌كند. در مثالی می‌توان گفت: پرچم‌هایی كه برای عزاداری اباعبدالله الحسین علیه‌السلام، در گوشه و كنار هر كوی و برزن بر پا می‌شود، از قداست و احترامی خاص برخوردار است؛ قداست نام اباعبدالله الحسین علیه‌السلام به این پارچه‌های سیاه قداست می‌بخشد. كمتر كسی است كه به خود اجازه دهد تا خدای ناخواسته نسبت به آن‌ها بی‌احترامی و توهینی كند، و چنان‌چه كسی اجازه چنین جسارتی را به خود بدهد با برخورد منفی مردم مواجه می‌شود. فرد خطاكار در عالم ظاهر برخورد مردم را می‌بیند امّا از واكنش منفی ملائكه عرش غافل است؛ زیرا ملائكه نیز نسبت به توهین او به مقدسات واكنش نشان می‌دهند، و در نهایت خداوند سبحان نسبت به آن شخص غضب خویش را اِعمال خواهد كرد؛ زیرا توهین به مقدسات، توهین به همه‌ی هستی است.
حرمت مؤمن
همچنین است واكنش خدای سبحان نسبت به كسی كه به خود اجازه می‌دهد تا به مؤمنی توهین كند، خداوند خود از نَفس مؤمن حمایت می‌كند. روایات می‌گوید: « الْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْكَعْبَة»[1]؛ «حرمت مؤمن از كعبه عظیم‌تر است»، و خداوند همچنان كه حرمت كعبه را حفظ می‌كند حرمت مؤمن را نگه می‌دارد؛ امّا اگر توهین كننده از كار خویش پشیمان شود و از توهین خویش باز گردد، خداوند نسبت به او غفور و رحیم است.
غضب خداوند، از باب لطف نسبت به مؤمنین
اگر گفته شود خدای حلیم حتی نسبت به فرد خاطی ابتدا می‌توانست غفور و رحیم باشد و سپس شدید العقاب؟
در جواب گفته می‌شود آن كس كه اجازه جسارت توهین به مقدسات را برای خود صادر می‌كند اگر با شدید العقابی خداوند در ابتدا برخورد نكند، با هر توهینی پرونده‌ی خطاهای خود را سنگین‌تر می‌كند، و میان او خدای سبحان با هر توهینی فاصله و حجاب بیشتری حاصل می‌شود.
حضرت حق از باب رأفت و مهربانی‌ای كه نسبت به بندگان دارد در همان ابتدای راه خاطی را عقاب می‌كند، تا با هر خطا بار گناهان خویش را سنگین‌تر نكند و از قدم‌های اولیه و گام‌های ابتدایی باز گردد.
بسیار دیده شده كه خداوند سبحان نسبت به بنده‌ی خاطی عذاب استدراج را در پیش می‌گیرد یعنی چندان به او مهلت می‌دهد تا ذره ذره و ریز ریز در گردابی از خطاهایش مدفون گردد. امّا خدا از باب قاعده لطف نسبت به مؤمنین در همان ابتدای راه با غضب برخورد می‌كند، تا آن‌ها متوجه خطاهایشان شوند و بازگردند، و خطایی بر خطایشان افزوده نشود.
اهل دل می‌گویند: خداوند سبحان نسبت به مؤمنین و خواص شدید العقاب است، و نسبت به عامه غفور و رحیم است؛ زیرا مؤمنین با توجه علم و با آگاهی و با درایت از فرمان حق سرپیچی می‌كنند. در حالی كه عوام جامعه جاهلانه و ناآگاهانه مرتكب خطا می‌شوند از همین روست كه خداوند شدید العقاب نسبت به خواص، و غفور و رحیم نسبت به مردم عامه است.
در كلاس در محضر امام رضا علیه‌السلام عرض كردیم:
حضرت در رابطه با عوام مردم می‌فرمایند: «الْعَامَّةُ اسْمٌ مُشْتَقٌ مِنَ الْعَمَى»[2]؛ عموم جامعه (عامه)، اسمی است كه از عَمی مشتق شده است. هر چند كه در ظاهر عامه از عَمَّ مشتق شده، امّا حضرت می‌فرمایند: از عَمی به معنای نابینائی، كوری مشتق شده است این تعبیر، تعبیر عجیبی است به فرموده امام رضا علیه‌السلام عوام مردم نابینا هستند و بصیرتی ندارند، جاهل‌اند و حقیقت را درك نمی‌كنند.
«وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم»
رحمت الهی برای خطا کاران
در ادامه قرآن می‌فرماید: «وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم»، خداوند بسیار آمرزنده است او چنان بندگان را می‌بخشد كه، حتی خود آن‌ها خطاهایشان را از یاد می‌برند. خدا نه تنها خطاهای بندگان را می‌بخشد، بلكه دری از رحمت و گشایش را به روی آنان می‌گشاید «رَحیم».
پیام‌های آیه
در ذیل «اعْلَمُوا» گفته می‌شود:
- خداوند سبحان تعمد دارد تا مردم آن‌چه را باید بدانند، بدانند؛ چرا که اگر مردم بدانند خداوند شدید العقاب است، شاید از خطای خویش باز گردند.
- دانستن‌‌های بشر رابطه مستقیم با عملكرد او دارد، هر انسان آگاهی با توجه به دانسته‌های خویش عمل می‌كند از آتش دور می‌شود و به گل نزدیك.
در ذیل «أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ» گفته می‌شود:
- «اللَّهَ» اسم جمع خداوند است، یعنی خداوند سبحان با همه خدایی خویش شدید العقاب است.
- عقاب، از ریشه عقب به معنای دنباله است؛ عذاب خداوند سبحان، در پی خاطی در حركت است و از او جدا نمی‌شود، گویا عذاب همیشه با اوست.
در ذیل «أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم» گفته می‌شود:
- «غَفُورٌ» از ریشه غفر به معنای پوشاندن است. چنان‌چه كسی اراده بازگشت از خطا داشته باشد و توبه كند، پرده‌ای از بخشش حق او را در خود فرو می‌برد.
- همان خدای شدید العقاب، غفور و رحیم نیز است.
- جلوه‌گری‌های الهی، انتخاب خود بنده است، اوست كه خدایش را غفور و رحیم می‌خواهد و یا شدید العقاب.
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] بحار الأنوار، ج 65، ص 16
[2] مسند الامام رضا علیه‌السلام، ج 1، ص 302
