به لطف حضرت حق خداوند سبحان به ما اجازه داد تا در خدمت نامه‌ای كه از جانب خویش بر ما ارزانی داشته است قرار گیریم، قرآن نامه‌ای است از جانب معشوق برای بنده‌ی عاشق و هر عاشقی كه در خواندن و درك این نامه همت بیشتری روا دارد به یقین از دیدگاه معشوق محبوب‌تر است و خداوند سبحان از حقایقی در این نامه پرده برداری می‌كند كه زندگی عاشق خویش را نه تنها با این پرده‌‌برداری‌ها نجات می‌بخشد بلكه این رفع موانع مسیر رشد و كمال او را فراهم می‌سازد.
خواص سوره مباركه مائده
حضرت باقر علیه السلام می‌فرمایند:
«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمَائِدَةِ فِی كُلِّ یوْمِ خَمِیسٍ لَمْ یلْتَبِسْ إِیمَانُهُ بِظُلْمٍ وَ لَمْ یشْرِكْ بِهِ أَبَدا»[1]
«هركس سوره‌ی مائده را در هر پنجشنبه بخواند، ایمانش به ظلم آلوده نگردد و هرگز برای خدا شریكی نگیرد.»
حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمایند:
« مَنْ قَرَأَهَا أُعْطِی مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مُحی عَنْهُ عَشْرُ سَیئاتٍ و رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجاتٍ بِعَدَدِ كِلِّ یهُودِی وَ نَصْرانِی یتَنَفَّسُ»[2]
«كسی كه این سوره را قرائت نماید به عدد هر یهودی و مسیحی كه نفس می‌كشد ده حسنه (به او اجر و پاداش) می‌دهند و ده معصیت و گناه (از نامه‌ی عملش) پاك می‌شود و ده درجه (مقام و رتبه‌اش) بالا می‌رود»
قرآن در آیه 1 سوره مبارکه مائده می‌فرماید:
«یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بهَیمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا یتْلىَ عَلَیكُمْ غَیر مُحلىّ الصَّیدِ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ»
«دلدادگان حق قراردادهایی را که بستید کامل انجام دهید تا حلال شود برای شما حیوانات زبان بسته (بهیمة الانعام= گوسفند، شتر، گاو، بز) مگر آن چهارپایانی که خوانده می‌شود برای شما (و استثنا خواهد شد) و به هنگام احرام، صید را حلال نشمرید! خداوند هر چه بخواهد (و مصلحت باشد) حكم می‌كند.»
«یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ»
- مؤمنین در این آیه مخاطب قرار گرفته‌اند و حضرت حق توجه آنها را به خطراتی كه در كمین‌شان نشسته است جلب می‌كند و می‌فرماید: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید عقود و پیمانهایتان را كامل انجام دهید.
- ای دلدادگان حضرت حق، ای كسانی كه اهل بصیرت و شهود هستید، خداوند سبحان یاد خود را در قلوب شما به عنوان بزرگترین سرمایه به ودیعه نهاده است به این ودیعه الهی پایدار بمایند.
«أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»
معنای عقود و عقد
عقود چیست؟ مرحوم علامه طباطبایی (ره) عقد را عهد معنا كرده‌اند.
عقد یعنی مجموعه تعهداتی كه انسان با میل خود منعقد می‌كند چه نسبت به خالق و چه نسبت به مخلوق مانند عقد ازدواج، عقد نكاح، عقد بیع و گاه عقدی است میان خلق و خالق.
هشدار خدا به مؤمنین به جهت عهد فراموش شده
منظور از هشدار خداوند به مؤمنین چیست؟ كدام قرار داد فراموش شده است؟ مؤمنین بر چه عهدی پایبند نبوده‌اند كه حضرت حق آن را برای انسان یادآوری می‌كند. در آیه 60 و 61 سوره مباركه یس می‌فرماید:
«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیكُمْ یابَنىِ ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّیطَانَ إِنَّهُ لَكم عَدُوٌّ مُّبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونىِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ»
«آیا با شما عهد نكردم اى فرزندان آدم كه شیطان را نپرستید، كه او براى شما دشمن آشكارى است؟و مرا بپرستید كه راه مستقیم این است؟»
ای بندگان قراردادی كه خود بستید كامل انجام دهید، یعنی كامل در صراط مستقیم حركت كنید از شیطان بیزار و بندگی خالصانه داشته باشید.
با توجه به این آیه، قرارداد خلق با خداوند، حركت در مسیر بندگی خالصانه است كه حال با وسوسه شیطان در معرض نقض آن برآمده است.
وفای به عهد
وفای به عهد امری فطری است، كه برای ایفای آن به توضیح و دلیلی خاص نیاز نیست. وقتی انسان فطرتاً قرارداد بندگی خالصانه را بست لازم نبود تا دلیل شرعی دیگری برای ایفای به عهد پیدا کند. عقل می‌فهمد كه باید پای قرارداد بایستد اما وسوسه‌های شیطان قصد دارد آن را بشکند که حضرت حق در نخستین آیه سوره مبارکه مائده به او خطاب می‌کند.
تفاوت بین عهد و عقد
بعضی از مفسران میان عقد و عهد تفاوت قائل می‌شوند. گفته‌اند عهد همان قرارداد قدیمی است که خدا با ما بسته است «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیكُمْ یابَنىِ ءَادَمَ» همین که خداوند سبحان توحید را در دل ما کاشت، عهد و عقد اجرای تکلیف بر مبنای آن عهد است. توحید در جوهره انسان، همان عهد و عقد اجرای تکالیف مربوط به عهد می‌باشد. در واقع مایه عهد، عقد است. قرآن نمی‌گوید «اوفوا بالعهود» بلکه می‌گوید: «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» یعنی خمیره بندگی را در طبق اخلاص بگذارید و نشان دهید و در اجرای امور سستی نداشته باشید.
از دیدگاه ابن عربی
مفسران تفسیرهای متفاوتی از عبارت « أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» كرده‌اند در این زمینه، ابن عربی آن را به فعلیت رساندن استعداهای درون انسان دانسته است.
از دیدگاه امام رحمة الله
حضرت امام رحمة الله آن را «عهد ولایت» معنا كرده‌اند و گفته‌اند: محبت اولیاء حق كه در دلتان جای گرفته است، به نمایش بگذارید.
كدام قرارداد؟
- همان عقد قدیمی كه در آغاز خلقت میان خدا و خلق بسته شده و حضرت حق از انسان پرسید «الستُ بربکم» [3]و انسان گفت: « بلی» یعنی انسان عنوان ربوبیت حضرت حق را پذیرفت و مؤمنین از آنها به طور كامل تربیتشان را در اختیار مربی خویش قرار دادند.
- عقد را حمل امانت گفته‌اند قرآن می‌گوید:
«وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً»[4]
« امّا انسان آن را بر دوش كشید او بسیار ظالم و جاهل بود»
بر حمل امانت توحیدی پایدار بمانید چه آنکه جلوه این امانت، پذیرش ولایت حضرات معصومین علیهم‌السلام و یا اینکه ادای وظایف بندگی چون نماز باشد. هر كدام كه باشد آن را کامل ایفاء كنید.
- «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» ای مؤمنین شما روز الست ولایت حضرات معصومین علیهم‌السلام را پذیرفتید بر آن پذیرش پایدار باشید.
- «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» ای مؤمنین روز الست شما بر فطرت خداجوی خویش بودید و در سایه همان فطرت قرارداد بندگی‌تان را پذیرفتید بر آن وفادار بمانید و خالصانه كار كنید، زیرا قرارداد اصلی میان خدا و خلق بر پایه اخلاص بوده است و بندگی خالصانه مستلزم ندیدن بندگی خویش است.
پایندی به عقود
این آیه به مؤمنان هشدار پایبندی به عقود را یادآوری می‌كند، زیرا خداوند سبحان آگاه است که اگر انسان قانون بگذارد و آن را بشكند و این كار را مدام تكرار كند، نفسش به بی‌وفایی در عقود عادت می‌كند.
نتیجه جدی نگرفتن قرارداد
اگر كسی قرارداد خویش را جدی نگیرد و به آن پایبند نباشد، كلامش نه برای خود جایگاهی دارد و نه برای دیگران. پس ای دلدادگان حضرت حق نفس‌هایتان را عادت دهید تا بر آنچه روز الست تعهد كرده‌اید پایدار بمانید. ثمره این پایبندی آن است كه دارائی‌هایتان بر شما حلال می‌شود.
« أُحِلَّتْ لَكُم»
لذت پایبندی به قراردادها
« أُحِلَّتْ لَكُم… » یعنی با پایبندی بر قراردادها مباحات برای شما لذت بخش می‌شود.
از مفهوم این عبارت چنین بر می‌آید كه چه بسیار نعمت‌ها در اختیارتان قرار گرفته است که توفیق بهره بردن از آنها را به دلیل پایبند نبودن بر عقود از دست داده‌اید.
لذت بردن از نعمت‌ها اولین جایزه خداوند سبحان به مؤمنینی است كه به تعهدات خویش پایدار مانده‌اند.
«بهَیمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا یتْلىَ عَلَیكُمْ غَیر مُحلىّ الصَّیدِ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ»
علت غیرمجاز بودن بعضی نعمت‌ها
در ادامه آیه خداوند سبحان می‌فرماید: ای بصیرت یافتگان و اهل شهود هر آنچه بر شما مباح است گاهی به اراده حضرت حق حرام می‌گردد. « إِنَّ اللَّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ »؛ «خداوند آنچه را اراده کند حکم می‌کند»
چرا استفاده از بعضی نعمت‌ها گاهی بر انسان غیر مجاز می‌شود؟
مفسرین گفته‌اند: شاید با این قانون الهی انسان قدردان دوره‌ای گردد که اجازه استفاده از نعمت به او داده شده است و بداند که نعمت‌ها همیشه آسان در اختیارش قرار نمی‌گیرد.
نکتة قابل توجه آن است که خداوند برای مؤمنین در زمان‌های خاص اعمال خاصی را حکم کرده است. گاهی افراد را بر انجام امری حكم کرده و گاه آنها را از امر مباحی بازداشته است. مثلاً اگر انسان در شرایط عادی زندگی اجازه دارد تا به مباحات فكر كند یا آنها را انكار كند در حال نماز و حضور در محضر حق این اجازه از او گرفته می‌شود چون مصلی باید تسلیم محض حضرت حق باشد.
زمان احرام یكی از آن زمانهاست كه توجه به امر مباح صید، بر حاجی حرام است و پرداختن به صید از محرمات احرام است، زیرا حاجی در این زمان خود صید خدای سبحان است و صید الله نباید صیاد شود، همانگونه كه مصلی نیز در نماز، صید محبوب است و اسیر عشق الهی نباید صیاد تعلقات دنیا باشد.
از آیه چنین استنباط می‌شود که گاهی در زمان‌های خاص مشغول شدن به امور مباح به کفاره معنوی نیاز دارد تا تذکری برای انسان باشد که او همیشه نمی‌تواند از همه نعماتش استفاده کند، همچنانكه در زمان احرام استفاده از بعضی مباحات بر مُحرِم حرام می‌شود، مثلاً صید كردن و یا استفاده از عطر بر غیر مُحرِم حلال و بر مُحرِم حرام است، زیرا در زمان احرام حاجی قدم در حریم خاصی می‌گذارد که قوانین مربوط به آن باید رعایت شود. مُحرِم در این زمان جذب عالم اعلی شده و باید از جاذبه‌های عالم ماده چشم بپوشد.
طلب همت متعالی در شرایط خاص
مفسران گفته‌اند: گاهی خداوند سبحان در شرایط خاص از افراد، همت‌های متعالی طلب می‌كند، و اگر آنها در این زمان به امور دیگری توجه کنند خود را بی‌ارزش نموده‌اند، و از جایگاه حقیقی خویش تنزّل كرده‌اند، زمان احرام زمان همّت متعالی برای انسان است، زیرا وصال معشوق برای حاجی میسر است، اگر یک جریان روزمره زندگی، حاجی را مجذوب خود کند جایگاه واقعی خویش را از دست داده است و همین بی‌توجهی او را به پرداخت كفاره وا می‌دارد.
«إِنَّ اللَّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ»
خدا در حج برای شما صعود و بالارفتن را اراده کرده نباید به فرود فکر كنید.
نعمت زمان
باید توجه داشت كه مخاطبین آیه دلدادگان حضرت حق‌اند، اما همین دلدادگان گاهی امور حرام خدا را بر خود حلال می‌کنند یا به عبارتی دیگر استصحاب می‌کنند و گمان می‌کنند انجام آنچه در شرایط عادی بر آنها مجاز بوده است می‌تواند در هر زمان دیگر مجاز باشد، در حالی‌که آیه خلاف نظر آنها را اراده می‌کند.
عامل زمان نعمتی است كه خدای سبحان در اختیار بشر قرار داده است و قوانین بهره‌مند شدن از آن نیز تبیین شده است، مثلاً بخشی از زندگی انسان زمان بی‌تکلیفی اوست دختران قبل از 9 سالگی خود را، در بی‌تكلیفی طی می‌كنند و بعد از آن تا پایان عمر، تکلیف بر آنها جاری می‌شود و فرد نمی‌تواند استصحاب دوره قبل از 9 سالگی خویش را انجام دهد و خود را در بی‌تكلیفی نگه دارد. آنچه در این آیه مورد توجه قرار می‌گیرد آن است كه افراد خود قانون‌گذاری نکنند، ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها را بر خود مجاز نسازند زیرا گاهی همین ممنوعیت‌ها دلیل رشد و بهبود کیفی اِعمال می‌شود.
مثلاً آزادی برای انسان در هر شرایطی کمال بخش نیست بلکه گاهی نبایدها و ممنوعیت‌ها نشان توجه محبوب به مُحِب است و باعث رشد و کمال او می‌شود و همچنان که پدر و مادری بنا به مصلحت فرزندانشان آنها را از انجام امری مباح باز می‌دارند، قطعاً رشد وکمال او را قصد کرده‌اند.
نكته‌های آیه 1
- وفای به عهد امری فطری است، كه برای ایفای آن به توضیح و دلیلی خاص نیاز نیست. وقتی انسان فطرتاً قرارداد بندگی خالصانه را بست لازم نبود تا دلیل شرعی دیگری برای ایفای به عهد پیدا کند، عقل می‌فهمد كه باید پای قرارداد بایستد اما وسوسه‌های شیطان قصد دارد آن را بشکند که حضرت حق در نخستین آیه سوره مبارکه مائده به او خطاب می‌کند.
- توحید در جوهره انسان، همان عهد است و عقد اجرای تکالیف مربوط به عهد است.
- «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» یعنی خمیره بندگی را در طبق اخلاص بگذارید و نشان دهید و در اجرای امور سستی نداشته باشید.
- حضرت امام رحمة‌الله آن را «عهد ولایت» معنا كرده‌اند و گفته‌اند: محبت اولیاء حق كه در دلتان جای گرفته است، به نمایش بگذارید.
- «یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ» یعنی ای دلدادگان حضرت حق، ای كسانی كه اهل بصیرت و شهود هستید، خداوند سبحان یاد خود را در قلوب شما به عنوان بزرگترین سرمایه به ودیعه نهاده است به این ودیعه الهی پایدار بمایند.
- همان عقد قدیمی كه در آغاز خلقت میان خدا و خلق بسته شده و حضرت حق از انسان پرسید «الستُ بربکم» و انسان گفت: « بلی» یعنی انسان عنوان ربوبیت حضرت حق را پذیرفت و مؤمنین از آنها به طور كامل تربیتشان را در اختیار مربی خویش قرار دادند.
- «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» ای مؤمنین روز الست شما بر فطرت خداجوی خویش بودید و در سایه همان فطرت قرارداد بندگی‌تان را پذیرفتید بر آن وفادار بمانید و خالصانه كار كنید زیرا قرارداد اصلی میان خدا و خلق بر پایه اخلاص بوده است و بندگی خالصانه مستلزم ندیدن بندگی خویش است.
- «یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ…» این آیه به مؤمنان هشدار پایبندی به عقود را یادآوری می‌كند، زیرا خداوند سبحان آگاه است که اگر انسان قانون بگذارد و آن را بشكند و این كار را مدام تكرار كند، نفسش به بی‌وفایی در عقود عادت می‌كند اگر كسی قرارداد خویش را جدی نگیرد و به آن پایبند نباشد كلامش نه برای خود جایگاهی دارد و نه برای دیگران.
- ای دلدادگان حضرت حق نفس‌هایتان را عادت دهید تا بر آنچه روز الست تعهد كرده‌اید پایدار بمانید.
- منظور از « یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ » كسانی هستند كه مؤمن بر ولایت اهل بیت باقی مانده‌اند و خداوند لذت بردن از مباحات را اولین پاداش آنان قرار داده است« أُحِلَّتْ لَكُم بهَیمَةُ الْأَنْعَامِ » از مفهوم مخالف آیه چنین برداشت می‌شود كه اگر کسی به حریم ولایت تعدّی کند حتی حق استفاده از مباحات به او داده نمی‌شود و این نه به آن معناست که نعمت در اختیارشان قرار نمی‌گیرد بلکه از نعمت عطا شده لذت نمی‌برند.
- چرا استفاده از بعضی نعمت‌ها گاهی بر انسان غیر مجاز می‌شود؟ مفسرین گفته‌اند: شاید با این قانون الهی انسان قدردان دوره‌ای گردد که اجازه استفاده از نعمت به او داده شده بود و بداند که نعمت‌ها همیشه آسان در اختیارش قرار نمی‌گیرد.
- « احلت لكم» زمان احرام یكی از آن زمانهاست كه توجه به امر مباح صید، بر حاجی حرام است و پرداختن به صید از محرمات احرام است زیرا حاجی در این زمان خود صید خدای سبحان است و صید الله نباید صیاد شود همانگونه كه مصلی نیز در نماز، صید محبوب است و اسیر عشق الهی نباید صیاد تعلقات دنیا باشد.
- مُحرِم در زمان احرام جذب عالم اعلی شده و باید از جاذبه‌های عالم ماده چشم بپوشد.
- مفسران گفته‌اند: گاهی خداوند سبحان در شرایط خاص از افراد، همت‌های متعالی طلب می‌كند، و اگر آنها در این زمان به امور دیگری توجه کنند خود را بی‌ارزش نموده‌اند، و از جایگاه حقیقی خویش تنزّل كرده‌اند، زمان احرام زمان همّت متعالی برای انسان است زیرا وصال معشوق برای حاجی میسر است، اگر یک جریان روزمره زندگی، حاجی را مجذوب خود کند جایگاه واقعی خویش را از دست داده است و همین بی‌توجهی او را به پرداخت كفاره وا می‌دارد.
- «إِنَّ اللَّهَ یحْكُمُ مَا یرِیدُ» خدا در حج برای شما صعود و بالارفتن را اراده کرده نباید به فرود فکر كنید.
- باید توجه داشت كه مخاطبین آیه دلدادگان حضرت حقند اما همین دلدادگان گاهی امور حرام خدا را بر خود حلال می‌کنند یا به عبارتی دیگر استصحاب می‌کنند و گمان می‌کنند انجام آنچه در شرایط عادی بر آنها مجاز بوده است می‌تواند در هر زمان دیگر مجاز باشد در حالی‌که آیه خلاف نظر آنها را اراده می‌کند.
- عامل زمان، نعمتی است كه خدای سبحان در اختیار بشر قرار داده است و قوانین بهره‌مند شدن از آن نیز تبیین شده است.
- آزادی برای انسان در هر شرایطی کمال بخش نیست بلکه گاهی نبایدها و ممنوعیت‌ها نشان توجه محبوب به مُحِب است و باعث رشد و کمال او می‌شود و همچنان که پدر و مادری بنا به مصلحت فرزندانشان آنها را از انجام امری مباح باز می‌دارند قطعاً رشد وکمال او را قصد کرده‌اند.
- ای دلدادگان، آنچه بر شما حلال نیست بر خود حلال نکنید، خطری که دلدادگان حضرت حق را تهدید می‌کند آن است که آنها به دلیل ایمانشان خود را جدای از عامه مردم به شمار آورند و بعضی از امور غیر مباح را بر خود مباح می‌دانند و گمان می‌كنند سرپیچی از این قوانین الهی برای آنها اشکالی ندارد بلکه قوانین مربوط به دیگران است و دیگران باید از آنها پرهیز کنند.
- «یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود» در نگاه عرفانی شعائر الله همان احكام و مقامات الهی معنا شده است، مثلاً خروج از مقام صبر و شكر، خروج از شعائر الله است.
- همچنین گاهی از قوانین و احكام الهی سرپیچی می‌کنند، قرآن به آنها هشدار می‌دهد که از این کار دست بردارید و احکام الهی را جابجا نکنید اما مؤمنین از حُسن سابقه خویش سوء استفاده می‌کنند و به این نافرمانی تن در می‌دهند و غافل از آن هستند که اگر عمداً احکام را جابجا کنند، نور ولایتی که به آن ایمان دارند آتش گستاخی آنها را خاموش نخواهد کرد.
تاریخ جلسه: 88/7/18 ـ جلسه 1
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص105
[2] المصباح للکفعمی، ص438
[3] سوره اعراف، آیه 172
[4] سوره احزاب، آیه 72
