مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را اینگونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون و حفظ تعادل رفتاری خویش»
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
سازگاری با زمان
دعای ششم صحیفه سجادیه دعایی‌ست که حضرت هر صبح و شب می‌خواندند. در فراز سیزدهم این دعا آمده است:
«وَ ارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ بِارْتِكَابِ جَرِيرَةٍ أَوِ اقْتِرَافِ صَغِيرَةٍ أَوْ كَبِيرَة»[1]
«پرودگارا! همراهی شایسته با روز را نصیب ما فرما و ما را از بدى جدا شدن از آن، بر اثر انجام جنایت يا به جا آوردن گناه كوچك يا بزرگ، محافظت نما»
در بهداشت روان، سلامت رفتاری و اخلاقی فرد باعث می‌شود که اطرافیان وی نیز از جانب او در اذیت نشده و سلامت باشند. یکی از اطرافیان فرد، زمان و شبانه‌روز است.
همراهی زیبا
مصاحبة از باب مفاعله، به معنای رابطه دوجانبه است؛ یعنی همراهی فرد و روز بسیار زیبا باشد؛ نه روز از جانب او آزرده خاطر باشد و نه او از جانب روز.
حُسن مصاحبت با زمان بدین معناست که فرد از زمان حال خود صحیح‌ترین و زیباترین استفاده را به عمل آورد. به عبارت دیگر فرد با دوره جوانی، میان‌سالی و سالمندی خود درگیر نبوده و در هر زمان با توجه به مقتضیات آن عمل می‌کند که این امر موجب آرامش او خواهد بود. «سازگاری با زمان و استفاده صحیح از آن» یکی علامات بهداشت روان است.
با بهره‌مندی از سلامت روان، شخص در هر مقطع سنی، با شناسایی توانمندی‌ها و امکانات فعلی خود، سعی در استفاده و لذت هر چه بیشتر از آن زمان را خواهد داشت. برای مثال در زمان میان‌سالی می‌داند که گرچه مانند دوره جوانی توانایی جسمی ندارد لکن قوه ادراک و معرفت او بیشتر شده و با برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند بهترین استفاده را از این توانایی داشته باشد.
فردی که از بهداشت روان بی‌بهره باشد؛ در جوانی چون کودکان رفتار کرده و در سالمندی حسرت روزهای جوانی را به دل دارد؛ گویا با هر برهه زمانی، ناسازگاری و درگیری دارد. از سوی دیگر، زمان نیز با مشاهده چنین برخوردی از جانب فرد، با او مصاحبت شایسته‌ای نخواهد داشت.
یکی از مشکلات سالمندان، ناسازگاری و عدم پذیرش دوره سالمندی است که موجب می‌شود زمان سالمندی نیز با آنان سر ناسازگاری داشته و ایشان را تحت فشار قرار دهد.
از دست رفتن برخی توانمندی‌ها بر اثر پیری و سالمندی، یکی از واقعیت‌ها زندگی‌ست که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است:
«وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْق»[2]
«و هر كه را طول عمر دهيم؛ او را در آفرينش واژگونه مىكنيم»
لکن انسان در همین زمان برخوردار از توانمندی‌های دیگری‌ست که اگر بر وجود آن‌ها تمرکز نماید؛ از دوره سالمندی خود نیز لذت خواهد برد.
همراهی نامناسب
در ادامه دعا، حضرت از خداوند درخواست می‌نمایند که جدایی ایشان و روز به شایستگی انجام شود و هنگام مرافقت هیچ‌یک از دیگری دلگیر نباشد. در حقیقت، با ناراحتی جدا شدن نشان‌دهنده عدم حسن مصاحبت و ناسازگاری فرد با زمان بوده است. اهمیت این امر به قدری ست که حضرت از خداوند، عصمت و محافظت الهی را در این زمینه درخواست می‌نمایند.
چه امری موجب صدمه زدن به زمان می‌شود؟
در ادامه، امام سجاد علیه‌السلام عوامل سوءمصاحبت با زمان را که منجر به سوءمفارقت از آن می‌شود را بیان می‌نمایند:
«انجام گناهان دنباله‌دار یا گناهان کوچک و بزرگ» این دو امر سبب می‌شود که انسان استفاده بهینه‌ای از زمان خود نداشته و موجب شود که زمان با ناراحتی از او جدا شود. گناهان و اشتباهات فرد موجب تعامل نادرست با زمان و صدمه دیدن آن شده و از آن جا که زمان وجودی‌ست که دارای شعور بوده و دعا و نفرین او در زندگی شخص اثرگذار است؛ فرد مشمول نفرینِ زمان خواهد شد.
زمان، آسیب‌زا نیست
نکته دیگری که از کلام حضرت مشخص می‌شود آن است که زمان صدمه به انسان نمی‌زند بلکه این انسان است که به زمان صدمه می‌زند.
روایتی از حسن بن مسعود آمده که مضمون آن بدین شرح است:
«روزی حسن بن مسعود قصد تشرف خدمت امام هادی علیه‌السلام را می‌کند. در مسیر انگشتر او آسیب دیده و در آستانه درب منزل حضرت به علت ازدحام جمعیت، لباس او نیز پاره می‌شود. زمانی که خدمت حضرت می‌رسد؛ زیر لب می‌گوید: «چه روز بدی! خدا شرّ تو را از من دور کن!» حضرت بلافاصله خطاب به او فرمودند: «تو هم که ما با رفت و آمد داری مانند سایر مردم اینگونه سخن می‌گویی؟!… گناه روزها چیست که هر گاه شما به مکافات اعمال خود می‌رسید؛ به آنان دشنام می‌دهید؟!»»[3]
از این داستان نتیجه گرفته می‌شود که روزها به خودی خود، شوم نبوده و اتفاقات ناگواری که در برخی ایام می‌افتد نتیجه عملکرد افراد است.
استفاده صحیح از زمان
زمان، ظرفی است که با انتخاب فرد می‌تواند پر از خوبی‌ها و یا پر از نازیبایی ها شود. در فراز چهاردهم، حضرت از خدای سبحان می‌خواهد که روز خود را با حمد، شکر و احسان بگذراند. اشتغال به اعمال خیر و حمد و ثنای الهی، بهترین استفاده از زمان است.
همچنین در فراز هجدهم دعای ششم آمده است:
«وَ وَفِّقْنَا فِي يَوْمِنَا هَذَا وَ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِي جَمِيعِ أَيَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَيْرِ وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ وَ شُكْرِ النِّعَمِ وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ و…»[4]
«پروردگارا! در امروز و امشب و در همه روزهای سال ما را بر به کارگیری خیر و دوری از شر و شکر نعمات و پیروی از سنت نبوی و… موفق گردان!»
از عبارت «فِي جَمِيعِ أَيَّامِنَا» مشخص می‌شود که سالم گذراندن همه اوقات امر ممکنی است؛ آنچه که در برهه‌های سنی متفاوت، متغیر است شیوه سالم گذراندن اوقات می‌باشد.
بنده در این فراز برنامه صحیحی برای حال و آینده خود از خداوند درخواست کرده و بنای همیشه خوب ماندن، همیشه شاکر بودن و… دارد. در این صورت، فرد هیچ‌گاه نه حسرت گذشته خود را به دل خواهد داشت و نه غبطه به دیگران را، زیرا در هر لحظه خود را توانا، کارآمد و موفق بر انجام بهترین امور می‌داند و این معنا بهره‌مندی از بهداشت روان است.
تاریخ جلسه: 98/7/29 ـ جلسه 3
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] صحیفه سجادیه، دعای ششم
[2] سوره مبارکه یس، آیه68
[3] تحف العقول، النص، ص482: «دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ عَلِی بْنِ مُحَمَّدٍ ع وَ قَدْ نُكِبَتْ إِصْبَعِی وَ تَلَقَّانِی رَاكِبٌ وَ صَدَمَ كَتِفِی وَ دَخَلْتُ فِی زَحْمَةٍ فَخَرَقُوا عَلَی بَعْضَ ثِیابِی فَقُلْتُ كَفَانِی اللَّهُ شَرَّكَ مِنْ یوْمٍ فَمَا أَیشَمَكَ فَقَالَ ع لِی یا حَسَنُ هَذَا وَ أَنْتَ تَغْشَانَا تَرْمِی بِذَنْبِكَ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ قَالَ الْحَسَنُ فَأَثَاب إِلَی عَقْلِی وَ تَبَینْتُ خَطَئِی فَقُلْتُ یا مَوْلَای أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَقَالَ یا حُسْنُ مَا ذَنْبُ الْأَیامِ حَتَّى صِرْتُمْ تَتَشَأَّمُونَ بِهَا إِذَا جُوزِیتُمْ بِأَعْمَالِكُمْ فِیهَا قَالَ الْحَسَنُ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَبَداً وَ هِی تَوْبَتِی یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ ع وَ اللَّهِ مَا ینْفَعُكُمْ وَ لَكِنَّ اللَّهَ یعَاقِبُكُمْ بِذَمِّهَا عَلَى مَا لَا ذَمَّ عَلَیهَا فِیهِ أَ مَا عَلِمْتَ یا حَسَنُ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْمُثِیبُ وَ الْمُعَاقِبُ وَ الْمُجَازِی بِالْأَعْمَالِ عَاجِلًا وَ آجِلًا قُلْتُ بَلَى یا مَوْلَای قَالَ ع لَا تَعُدْ وَ لَا تَجْعَلْ لِلْأَیامِ صُنْعاً فِی حُكْمِ اللَّهِ قَالَ الْحَسَنُ بَلَى یا مَوْلَای»
[4] صحیفه سجادیه، دعای ششم
