مقدمه
اسلام دینی غنی است و برای همۀ رفتارهای ما، چه در رابطه با خودمان و چه در رابطه با دیگران، شیوۀ اجرای صحیح ارائه می‌کند. این شیوۀ اجرا مناسب با فطرت و انسانیت ماست. گاهی مطالعه کتب غربی سبب می‌شود تصور کنیم آن‌ها امور بکری را به ما پیشنهاد می‌دهند؛ در حالی که قسمت‌های صحیح گفتار آن‌ها عمدتاً از متون اصلی دین ما اخذ شده است. در محضر آیات و روایات، متوجه می‌شویم که جزئیات امور به ما آموزش داده شده است.
تعامل با خود و دیگران
در بحث سبک زندگی تعامل با خود و تعامل با دیگران، هر دو در دین ما آموزش داده شده است. اسلام دینی است که نه جمع را قربانی فرد می‌کند و نه فرد را قربانی جمع. اسلام رفتارهای اجتماعی را به ما آموزش می‌دهد، همچنین به ما می‌آموزد در خلوت مواظب افکار خود باشیم. خلوت ما در رفتار اجتماعی ما تأثیر دارد. ورود به جمع نیز در خلوت ما تأثیرگذار است. وقتی ما با خودمان درست معامله کنیم، می‌توانیم ارتباط‌مان با دیگران را سامان دهیم. اگر با خود درست برخورد نکنیم، ارتباط ما با دیگران نیز موفق نخواهد بود.
ارتباط انسان با زمان
در دعای ششم صحیفه سجادیه آمده است:
«وَ ارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ، وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ بِارْتِكَابِ جَرِيرَةٍ، أَوِ اقْتِرَافِ صَغِيرَةٍ أَوْ كَبِيرَةٍ وَ أَجْزِلْ لَنَا فِيهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ»
«رفاقت و همنشینی با این روز را نصیب ما فرما و ما را از بد جدا شدن با او، همراه ارتکاب به گناه و ارتکاب معصیت کوچک یا بزرگ حفظ کن و در آن بهره ما را از خوبی‌ها پر و پیمانه کن.»
این دعا دربارۀ زمان است و حضرت صبح و شب آن را می‌خواند. امام سجاد علیه‌السلام از خدا می‌خواهد که با روز خود ارتباط خوبی برقرار کند تا این روز از ما خاطرۀ بدی نداشته باشد.
از سه راه ممکن است انسان با روز خود برخورد نامناسبی داشته باشد: 1. انجام گناهان دنباله‌دار؛ 2. گناهان کوچک و بزرگ که دنباله‌دار نیست؛ 3. مکدر بودن و گذراندن روز به غفلت و بطالت.
گذران صحیح روز
در دعای ششم صحیفه از خدا می‌خواهیم روز ما را پُر از حسنه کند: «وَ أَجْزِلْ لَنَا فِيهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ»«و در آن بهرۀ ما را از خوبی‌ها پُرکن.»
در سبک زندگی اسلامی، زمان را همراه دائمی خود می‌دانیم و می‌خواهیم به آن خوش بگذرد. نمی‌خواهیم فقط افرادی که اطراف ما هستند شاد باشند، بلکه می‌خواهیم زمان‌مان هم خوش سپری شود؛ زیرا ما بر زمان تاثیرگذار هستیم. روز با گذراندن صحیح خوش می‌شود و با گذراندن ناصحیح، ناخوش. در پاسخ به این سوال که گذران صحیح روز چگونه باید باشد حضرت می فرماید:
«وَ امْلَأْ لَنَا مَا بَيْنَ طَرَفَيْهِ حَمْداً وَ شُكْراً وَ أَجْراً وَ ذُخْراً وَ فَضْلًا وَ إِحْسَاناً»[1]
«و از ابتدا تا پایانش را برای ما از سپاس و شکر و پاداش و اندوختۀ آخرتی و فضل و احسان پُر فرما.»
برای گذران صحیح روز باید نعمات را فراوان ببینیم و کاری کنیم که برای روزهای بعد ذخیره شود. سعی کنیم امروز از امتیازات خاصی بهره‌مند شویم و فراتر از نمرۀ قبولی و بایدها و نبایدها تلاش کنیم. وقتی نعمات را در اطراف خود اندک می‌بینیم، مصاحبت خوبی با روز نخواهیم داشت. علاوه بر آن باید سعی کنیم از این نعمات صحیح‌ترین استفاده را داشته باشیم. مصاحبت خوب با روز و شب هنگامی است که اطراف خود را مملو از نعمت ببینیم.
شب و روز، نماد زندگی فردی و اجتماعی
امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید:
«وَ وَفِّقْنَا فِی يَوْمِنَا هَذَا وَ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِيعِ أَيَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَيْرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُكْرِ النِّعَمِ»[2]
«و ما را در این روز و شب خود و در همۀ روزگارمان برای این امور موفق بدار: بکارگیری خیر و دوری از شرّ و شکر نعمت‌ها.»
ما شب و روز را نمادی از زندگی فردی و اجتماعی می‌دانیم و می‌خواهیم در این زندگی بهترین استفاده را از زمان داشته باشیم. باید به روز و شب به عنوان همراهی در کنار خود نگاه کنیم که این همراه، از بودن با ما خوشحال شود. شب و روز خنثی است و ما روی آن تاثیر می‌گذاریم. می‌توانیم آن را خوش یا ناخوش کنیم. شب و روز نمادی از خلوت و جلوت هستند که باید از آن استفاده صحیح داشته باشیم و آن را ضایع نکنیم.
همراهی دو ملک با انسان
دو ملک هر روز همراه ما هستند. یکی آمادگی کامل برای نوشتن حسنه دارد و دیگری آمادگی برای نوشتن سیئه. در سبک زندگی اسلامی علاوه بر استفادۀ صحیح از زمان، باید بخواهیم که به این دو ملک نیز خوش بگذرد. ملک با جنس سیئه سازگار نیست و از نوشتن سیئه احساس خوشایندی ندارد. اگر کاتب حسنات شب و روز، حسنه ثبت کند، شاداب است، همچنین اگر کاتب سیئات یک سیئه هم ثبت نکند خوش خواهد بود. در تعاملی که با خود داریم سعی ما بر این است که در زمان، اتفاق نادرستی صورت نگیرد و زمان، از بودن با ما لذت ببرد، دو ملک نیز که هر روز بر ما وارد می‌شوند رنجیده خاطر برنگردند. وقتی غروب می‌شود و ما سرحال نیستیم نشانۀ آن است که دو ملک از جانب ما خوشحال نبوده‌اند؛ اما اگر برای ما دعا کنند، شاداب خواهیم بود.
مدیریت غصه
در دعای هفتم صحیفه، امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید:
«وَ اکْسِرْ عَنِّی سُلْطَانَ الْهَمِّ بِحَوْلِکَ»
«و چیرگی اندوه را به نیرویت از من برگیر.»
خدایا، ما را به گونه‌ای قرار بده که غصه بر ما مسلط نشود و سلطنت غصه را بر ما بشکن. امام علی علیه‌السلام دربارۀ دنیا می‌فرماید: «دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ»[3]«سرایی است که بلاها از هر سو گرد او را گرفته است.»
از خدا می‌خواهیم غصه‌ها ما را تحت‌الشعاع قرار ندهد و ما را اسیر خود نکند. وقتی غصه بر ما سلطه می‌یابد، دیگر خدا سلطنت نمی‌کند. از خدا می‌خواهیم بتوانیم غصه‌ها را مدیریت و با حول و قوۀ او زنجیر کنیم. هر چقدر بیشتر بندۀ خدا شویم غصه‌ها ناچیزتر جلوه می‌کند. همۀ انسان‌ها دردها و غصه‌هایی دارند؛ اما یکی درهای غصه را می‌بندد و یکی اسیر آن می‌شود. اگر ابتدا و انتهای روز شکر داشته باشیم و تمام روز را پر از نعمت ببینیم غصه را نیز نعمت خواهیم دید و از خدا می‌خواهیم که غصه بر ما مسلط نشود.
زیبابینی در مشکلات
امام سجاد علیه‌السلام در مورد چگونگی برخورد با مشکلات می‌فرماید:
«وَ أَنِلْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا شَکَوْتُ»[4]
«و مرا در آنچه از آن به تو شکایت نمودم خوش‌بینی عطا فرما.»
خدایا، ما از خیلی امور شکایت داریم و قضای الهی را نمی‌توانیم تغییر دهیم؛ اما نوع نگاه خود را می‌توانیم تغییر دهیم. به ما نگاه زیبا بده تا به بدبینی دچار نشویم. هنگامی که تو ما را از مشکلات عبور می‌دهی کمالی را برای ما در نظر گرفته‌ای که با عبور از مشکلات، به کمال دست یابیم. در انتهای مسیر، جایزۀ خاص برای ما در نظر گرفته‌ای.
وقتی زیبابین نیستیم و با خودمان تعامل خوبی نداریم، با مردم هم نمی‌توانیم تعامل خوبی داشته باشیم. گاهی نگاه ما به مشکلات نگاه شکایت‌آمیز است؛ در حالی که رذیله‌ای در وجود ما لانه کرده است که با این مشکل از ما مرتفع خواهد شد.
پیشگیری از آسیب واجبات و مستحبات
امام سجاد علیه‌السلام در دعای هفتم صحیفه می‌فرماید:
«وَ لَا تَشْغَلْنِی بِالاهْتِمَامِ عَنْ تَعَاهُدِ فُرُوضِک، وَ اسْتِعْمَالِ سُنَّتِک»
«و مرا به خاطر چیرگی غم از رعایت واجبات و به کار بستن مستحبات خود بازمدار.»
خدایا، ما را با غصه‌ها مشغول نکن. مبادا از واجبات و مستحبات دور بمانیم. آنقدر ما را بر مشکلات مسلط کن که واجب را به نحو کامل انجام دهیم و به مستحبات ما هم آسیبی نرسد. در سبک زندگی اسلامی و در تعامل با خویشتن، انسان مشکل را حبس می‌کند. اگر مشکل را رها کنیم، مانند پای خون‌آلود همه جا را آلوده خواهد کرد.
گذرا بودن مشکلات
دعای هفتم صحیفه سجادیه به ما آموزش می‌دهد که نگاه ما به مشکلات باید نگاه گذرا باشد. مشکلات زود تمام می‌شوند و نباید تصور کنیم برای مدت طولانی باقی می‌ماند؛ فرجی حاصل می‌شود تصورنکردنی. اگر پرونده‌های قبلی خود را بررسی کنیم، می‌بینیم بارها در مخمصه‌هایی قرار گرفته‌ایم که با نگاه معمولی امکان رهایی از آن وجود نداشت؛ ولی خدای سبحان ما را از آن‌ها رها کرد. آخرین حد مشکل این است که در این دنیا وجود داشته باشد و با پایان زندگی ما در این دنیا آن مشکل نیز تمام خواهد شد. اگر قائل به معاد باشیم، می‌دانیم که این دنیا سکوی پرش است.
قطع توقع از دیگران
در محضر صحیفه سجادیه از امام سجاد علیه‌السلام می‌آموزیم که از دیگران توقعی نداشته باشیم. در تعامل با خویشتن باید توقع از دیگران را یک جرم بدانیم. فردی به امام سجاد علیه‌السلام گفت: شاه کلید همۀ خوبی‌ها را به من آموزش دهید. امام فرمود:
«رَأیْتُ الْخَیْرَ کلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فِی أیْدِی النّاس»[5]
«تمام خیرات و خوبی های دنیا و آخرت را در چشم‌پوشی و قطع طمع از زندگی و اموال دیگران می بینم.»
توقع از دیگران رسماً گناه محسوب نمی‌شود؛ اما فضای زندگی ما را مکدر می‌کند؛ زیرا نوعی لغزش است. وقتی از خلق خدا درخواستی داریم بدین معنی است که یک محتاج از محتاج دیگری درخواست داشته باشد، او معدوم است و ما هم معدوم هستیم، چگونه ما خود را محتاج کسی ببینیم که او نیز زوال‌پذیر است!؟
ثمرۀ بی‌توقعی از دیگران
امام سجاد علیه‌السلام در دعای 13 صحیفه سجادیه می‌فرماید:
«وَ عَلِمْتُ أَنَّ كَثِيرَ مَا أَسْأَلُكَ يَسِيرٌ فِي وُجْدِكَ، وَ أَنَّ خَطِيرَ مَا أَسْتَوْهِبُكَ حَقِيرٌ فِي وُسْعِكَ»
«و دانستم آنچه را از تو می‌خواهم، هرچند زیاد باشد، در کنار دارایی تو اندک است و چیزهای باارزشی که بخشش آن را از تو درخواست می‌کنم در جنب توانایی‌ات کوچک و بی‌مقدار است.»
آنچه را از دیگران انتظار داریم تنها از خدای سبحان طلب کنیم؛ خواسته‌ای که به نظر ما بزرگ است برای خدای قادر، اندک و ناچیز است.وقتی معتقد هستیم خدای سبحان همۀ نیازهای کوچک و بزرگ ما را برآورده می‌کند، دیگر خود را محتاج خلق نمی‌دانیم. باید در تعامل با خود به خود برنامه بدهیم که باب توقع از دیگران را بر خود ببندیم تا همه خوبی‌ها نصیب ما شود. بی‌توقعی سبب می شود خوش اخلاق، صبور، اهل علم و معرفت باشیم و این در زوایای زندگی ما جریان خواهد داشت. ما گرفتار خلق می شویم، زیرا برنامۀ درستی به خود نمی‌دهیم.
«وَ لَا تُوَجِّهْنِی فِی حَاجَتِی هَذِهِ وَ غَيْرِهَا إِلَى سِوَاكَ»[6]
«و در این حاجتم و دیگر حوائجم مرا به سوی غیر خودت روانه مکن.»
هرگاه ما روی غیر خدا حساب باز کنیم مجازات می شویم. گاهی پول زیادی خرج می‌کنیم یا روی فردی حساب می‌کنیم که یقیناً با عواقب سوء آن مواجه خواهیم شد.
ضرورت دعا هنگام بیماری و گرفتاری
امام سجاد علیه‌السلام در دعای 15 صحیفه سجادیه می‌فرماید:
«وَ يَسِّرْ لِی مَا أَحْلَلْتَ بِی»
«و آسان ساز بر من آنچه را که تو خود بر سر من فرستاده‌ای.»
امام به ما آموزش می‌دهد با بیماری‌هاو گرفتاری‌ها به گونه‌ای برخورد کنیم که آسان بگذرد. باید به خود القا کنیم که بسیاری از افراد دچار امراض و مشکلاتی به مراتب سخت‌تر از بیماری و گرفتاری ما هستند. این نگاه باعث می‌شود شکرگزار باشیم، مشکل را مدیریت کنیم و آن را گذرا ببینیم. وقتی تصور می‌کنیم مشکل ما پایدار است و قابل رفع نیست، تحمل آن دشوار می‌شود؛ اما وقتی آن را گذرا بدانیم، تحمل آن آسان خواهد شد. با دعاکردن این گرفتاری یا بیماری به‌راحتی و با سهولت مرتفع می‌شود.
تاریخ جلسه: 95/4/29 ـ جلسه 6
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1].فرازی از دعای ششم صحیفه سجادیه
[2]. فرازی از دعای ششم صحیفه سجادیه
[3]. فرازی از خطبه 226 نهج البلاغه
[4]. فرازی از دعای هفتم صحیفه سجادیه
[5] . اصول کافی، ج2، صفحه 148
