نماز مداواگر دردها است
نماز معجونی است که کلیه دردها و نقایص نفوس را درمان می‌کند بنابراین اگر سال‌هاست نماز می‌خوانیم و دردهای اخلاقی ما بر جای خود باقی است، نماز ما، نماز حقیقی نبوده است. آن نماز، نمازی نيست که دو رکعت آن عامل قبولی همه عبادات است. اگر بعد از گذران سن، هنوز دچار کبر، توقع، حسد، سوء‌الظن و ناسپاسی هستیم و بیماری‌های اعتقادی هنوز در وجودمان جریان دارد به جهت اقامه نشدن نماز حقیقی و عدم رعایت آداب و حضور آن است.
امام خمینی (ره) در ادامه می‌فرمایند: نماز مرکَبی برای انسان است و هر چه این مرکب سالم‌تر و کامل‌تر و روان‌تر باشد، سیر نمازگزار قوی‌تر است.
نماز؛ مرکب سیر الی الله
انسان چه بخواهد و چه نخواهد سیر بسوی حق دارد
«یا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ»[1]
« ای انسان! تو با تلاش و رنج بسوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد!»
اگر نماز درست ادا شود، این سیر و سلوک با میل و اختیار و لذت خواهد بود و جهت‌دهی صحیحی خواهد داشت.
اما اگر مرکب ما ناتوان باشد و ما را در دنیا جا بگذارد، به سوی خدا خواهیم رفت اما با اجبار و تکلف و بی‌میلی، زیرا قلب و دل خود را در دنیا جا گذاشته‌‌‌‌‌‌ایم.[2]
نمایشگاه حضور با اختیار در محضر خالق
قاضی سعید قمی (ره) در رساله اسرار الصلاه در صفحه ۳۴۲ می‌فرماید :بنا به مذهب امامیه به هنگام نماز دست‌ها باز و در دو طرف بدن قرار دارد. این باز بودن گویای این است که نمازگزار حضور در محضر حق را اختیار کرده و کسی او را مجبور ننموده و قیام در محضر رب العالمین را در اوج آزادی پذیرفته است.
ممکن است بعضی بگویند اصل نماز توسط خداوند اجبار شده است. جواب داده می‌شود بنا بر مذهب شیعه که بر مبنای «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» است، نه جبر محض حاکم است و نه تفویض و آزادی مطلق بلکه هر کس باید اختیار کند هر آنچه را خدا برای او اختیار کرده و وقتی نماز با دست باز خوانده شود، این اختیار به نمایش در می‌آید یعنی بنده در کمال عقل، پیوست و قرب به مولی را اختیار کرده است.
نماز صورت باطنیه انسان را می‌سازد
قاضی سعید قمی در صفحه ۳۳۶ همین کتاب می‌فرماید: نماز صورت باطنیه انسان را تشکیل می‌دهد اگر می‌خواهید بدانید انسان حقیقی هستید یا خیر، از طریق نماز این فرقان به شما داده می‌شود یعنی اگر نماز صورت باطنی من شد، انسانم و اگر این امر تحقق نیافت به حیوان تبدیل شده‌‌‌‌‌‌ام و هر چقدر نماز با آداب بهتری انجام شود، میزان انسانیت قوی‌تر است و اگر فقط صورت ظاهری نماز ادا شود به همان میزان ما در ظاهر صورت انسانی خواهیم داشت.
حضرت امام خميني (ره) و مرحوم قاضی سعید (ره) می‌فرمایند: اگر نماز صورت ظاهری داشته و از روح برخوردار نباشد، فاعل نماز هم از صورت ظاهری برخوردار است و باطن او مملو از حیوانات مختلف است اما اگر تمام آداب و شرایط و اسرار نماز رعایت شود، خدای سبحان فاعل آن نماز را به مقام انسانیت صعود و تمام عالم را مسخر او قرار می‌دهد.
در نماز زائر امیرالمؤمنین علیه السلام شویم
امام خمینی (ره) در قسمتی از کتاب اسرار الصلوه می‌فرماید نماز قیامت صغری است و از طرفی امیرالمومنین علیه السلام می‌فرمایند هر کس بمیرد مرا در قیامت می‌بیند.
ای که گفتی فمن یمت یرنی جان فدای کلام دلجویت
کاش روزی هزار مرتبه من مردمی تا بدیدمی رویت
پس وقت نماز که قیامت صغری است، وقت توجه خاص به اولیاء خداست زیرا در اثر توجه به اولیا، می‌توان به خدا هم توجه کرد، همان اولیایی که در اذان از آنان نام می‌بریم. ( اشهد ان محمد رسول الله و اشهد ان علیا ولی الله…)
نماز و قیامت
در قیامت، بحث ایستادن و قیام انسان در محضر خدای سبحان مطرح می‌شود و قیام در محضر ربوبی، بُعد شیرین‌تری به اسرار نماز ما می‌بخشد. یعنی من در مقابل بزرگ عالم قعود ندارم و ننشسته‌ام بلکه با ادب کامل می‌ایستم و منتظر افاضات عظیم حضرت حق می‌شوم.
مسئله دیگر در قیامت، پرده‌برداری است
«فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديد»[3]
« (به او خطاب می‌شود:) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملاً تیزبین است!»
به این معنا که مصلی حقیقی از مشاهده بدون پرده، لذت می‌برد و ربوبیت، عظمت و لطف … حق را مشاهده می‌کند که در سوره مبارکه حمد به همه این الطاف اشاره شده است.
بُعد لذت بخش آن این است که می‌فرمایند وقتی عظمت و لطف حق را مشاهده می‌کنی، دیگر به قصور و معاصی تو بها داده نمی‌شود زیرا پس از توجه به حق، فوراً به رکوع و سجود می‌روید و در مقابل خدای سبحان خضوع می‌کنید.
نماز معجون بسیار کاملی است
امام خمینی (ره) در فصل چهارم کتاب اشاره می‌فرمایند: نماز ترکیبی قدسیه از جمال و جلال حق است. یعنی وقتی خدای سبحان به ما توفیق حضور در محضرش را می‌دهد، هم با جلال خود ساخت و ساز ما را انجام می‌دهد و هم با جمال خود، لطف و رأفت خاصش را افاضه می‌فرماید بنابراین نماز معجون بسیار کاملی است.
نماز حجاب‌ها را مرتفع می‌کند
مرحوم قاضی سعید قمی (ره) در رساله اسرار الصلاه صفحه ۳۳۷ می‌گوید همه ما می‌دانیم نماز معراج مؤمن است یعنی حجاب‌های متعددی که بین انسان و خدا قرار دارد، از طریق نماز مرتفع می‌شود، یکی از حجاب‌ها، آرزوهایی است که بر سر راه انسان قرار می‌گیرد و انسان با آن آرزوها که بعضاً دست نایافتنی است، زندگی می‌کنند. آرزوهایی که ما را گرفتار کرده و در شرع مورد مذمت است. در حالی ما باید عمر را در دست خدا بدانیم و زمام امور را به او بدهیم و از داشتن آرزوهای طولانی رها شویم. البته دعا کردن لازم است اما تمام مقدرات خود را باید به خدای سبحان واگذار کنیم.
توجه به اعمال ظاهریه و توجه به غیر خدا حجاب است
یکی از حجاب‌های دیگر، توجه به اعمال ظاهری است که نماز، انسان را بالا برده و از توجه به اعمال حسی و ظاهری صرف، رها می‌کند. در واقع اعمال توسط اعضا ظاهری صورت می‌گیرد اما منیت و روح و بطن عمل بسیار مهم‌تر و قابل توجه‌‌تر است.
یکی از حجاب‌های دیگر توجه و تفکر به غیر خداست.
سوال: در قرآن توصیه به تفکر در آسمان و زمین و نباتات و… شده است؛ چرا فکر کردن نوعی حجاب است؟
در پاسخ گفته شده است: فکر حرکت از یک مبدأ به یک مقصد است حال اگر این تفکر و سیر و توجه به آسمان و زمین ما را به حق معطوف دارد و ما هر کدام را نشانه حق و مرتبط به خالق بدانیم، تفکر مذمومی نیست بلکه مورد تأکید شریعت و طریقت است اما تفکر در «مخلوق بما هو مخلوق»، تفکر در امور فانی و مادی و بی‌ارزش است.
تفکری مورد تأکید است که ما را به کمال نائل کند، کمالاتی که منسوب به حق است و ما را از حجاب‌های متعدد می‌رهاند و نماز عامل جدایی از این تفکرات و عروج به سوی باریتعالی است.
حجابِ عقل!
یکی دیگر از حجاب‌هایی که نماز آن را مرتفع و ما را از آن مرحله بالاتر می‌برد، حجاب عقل است به این معنا که گاهی انسان روی عقل خود حساب باز می‌کند و در تصمیم‌‌گیری‌ها، عقل را ملاک و در بالاترین سطح میداند در حالی‌که نماز عقل را یک امر خوب و نعمت میداند، باعث می‌شود امور بالاتر از عقل و بسیار متعالی را ادراک کنید چنانچه در حماسه کربلا عقل حکم به رفتن بچه شش ماهه و زنان حرم نمی‌دهد اما آنها به مرحله شهود رسیده و از عقل بالاتر رفتند و به همین دلیل همیشه و همه‌جا و در طول تاریخ نام‌شان در کنار شهدای کربلا محفوظ و معطر است.
حجاب منیّت و هیئت
یکی دیگر از حجاب‌ها که توسط نماز مرتفع می‌شود، «منیّت» و «هیئت» فرد است. یعنی ما در نماز و در محضر خداي باقي، خود را فاني می‌‌ببينيم و به «هو الباقی» بودنِ خدای سبحان اعتراف می‌کنیم. در حقیقت نمازگزار آنقدر عروج می‌کند که او را در همه چیز احساس و ادارک می‌کند و هر فعل درستی را می‌بیند به حق نسبت می‌دهد و به مقام توحید افعالی می‌رسد. وقتی مصلی به این مقام می‌رسد، توقع تشکر دیگران را نخواهد داشت زیرا با شاکر علیم مطلق معامله کرده است که کارهای او حکیمانه و بر اساس مصلحت بنده است و اساساً آنقدر بالا می‌رود که فاعلی غیر از او نمی‌بیند.
تاریخ جلسه: 95/7/13 – جلسه 2
«برگرفته از کلام استاد زهره بروجردی»
[1] سوره انشقاق، آیه 6
[2] رساله آداب و اسرار الصلوه امام خمینی (ره)
[3] سوره ق، آیه 22
