اهمیت نماز در زندگی
باورمان این است كه اگر نمازهای ما اصلاح شود اصلاحش كل زندگی‌مان را تحت الشعاع قرار می‌دهد و اگر خدای نكرده مردود شود همه اعمالی كه به نظر صالح می‌رسد مردود میشود و از بین می‌رود، باورمان است كه اگر نمازهای ما آثار خاص خودش را ندارد به این دلیل است كه ما شناخت صحیحی از نماز نداریم و هر چه درك ما از نماز درست‌تر باشد بی‌هیچ دلیلی جریان آثار نماز در زندگی‌مان ملاحظه میشود.
نماز، زمان سخن گفتن با مولا
وقت، در نماز مهم است. به چه دلیل در بعضی از اوقات نماز وارد شده و در بعضی دیگر خواندن نماز مكروه است، چرا بعضی زمان‌ها نسبت به بعض دیگر فضیلت دارند.
شهید ثانی(ره) می‌گوید: وقت نماز زمانی است كه خدای سبحان اجازه مشافهه داده است، مشافهه، شفاهی با خدا سخن گفتن است (شفه به معنای لب) این اجازه در قیامت هم به انسان داده میشود تا در حضور خدای سبحان شفاهی سخن بگوید و رازهای خود را ابراز كند. ادب آن است كه در آن زمان بسیار شاد و خوشحال باشد، اثر خوشی زمان ملاقات باید معلوم گردد به همین دلیل باید از قبل آمادگی حضور را داشته باشد، یعنی باید نظافت و طهارت خاصی داشته باشد همان‌طور كه غلام وقتی بخواهد در حضور پادشاه حاضر شود باید آمادگی لازم را قبل از حضور كسب كند ایشان هم باید این آمادگی را داشته باشد در عین این كه بسیار خوشحال است كه زمان نماز رسیده است ولی بین خوف و رجا باشد. به مجرد فرا رسیدن زمان نماز در عین حالی كه خوف و رجا دارید امّا باید به خودتان یادآور شوید كه فضل خدای سبحان عام است و رحمت او همه چیز را فرا گرفته است، به همین جهت خوف نباید غالب بر رجا شود، وقت نماز باید هم خوف داشته باشد و هم رجا، نه رجا غالب بر خوف شود و نه خوف غالب بر رجا كه از شدت ترس نتوانیم سخنی بگوییم.
خلعت بندگی
در كتاب سرالصلوة آمده است: به محض ورود وقت نماز باید باور كنید كه اگر ادب را رعایت كنید خلعت دائم بندگی به شما پوشانده میشود و كارت اقامت در بندگی به شما داده میشود. عطیه‌ای به شما عطا میشود كه هیچ وقت كهنه نمی‌شود و از میان نمی‌رود، خلعت بندگی در اختیار‌تان قرار می‌گیرد، اگر به كسی خلعت بندگی داده شد خدا او را از همه عیوب جدا میكند و عیبی برایش باقی نمی‌گذارد. وقتی خدا كسی را به بندگی پذیرفت از همه عیوب دورش میكند اگر نماز درست شود، خدا خود عیوب بنده‌اش را مرتفع میكند. اصلاً وقتی خدا ما را به بندگی پذیرفته پس اجازه نمی‌دهد بنده‌اش به عنوان بنده معیوب باقی بماند.
احساس قلبی بنده در زمان اذان، نشان‌گر احساس او نسبت به قیامت
اذان مانند نفخه صور دوم است، وقتی نفخه صور دوم دمیده میشود ما باید برای حضور در عرصه قیامت به سرعت برویم، هر چه در اینجا وقت اذان خوش هستیم آن زمان هم خوش خواهیم بود، چون با اذان، خدا ما را صدا می‌زند قیامت هم خدا ما را صدا می‌زند، قیامت روز عرضه اكبر است كه همه بر خدا عرضه می‌شوند، هر كس می‌تواند خود را بسنجد كه زمان اذان چه احساسی دارد، اگر وقت اذان احساس بشارت میكند و دلش خوش است قیامت هم دل خوش است. اگر وقت اذان دل‌تان از فرح و خوشی پر میشود در قیامت با خوشی از قبر بیرون می‌آیید، اذان ندای بشارتی است كه در دنیا به شما داده میشود. ورود به نماز با اذان است كه اولین كلمه‌اش الله و آخرین كلمه‌اش الله است همه‌اش او (هو) است، «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ …»[1] همه روزگارتان را باید با خدا بگذرانید و وقتی چنین میشود كه زمان نمازت را با خدا بگذرانی اثر این خیر در همه زندگی‌ات جریان پیدا میكند و می‌توانی همه زمان‌هایت را با خدا بگذرانی.
تفسیر عرفانی از زمان‌های نماز
قاضی سعید قمی زمان‌های نماز را از هم جدا كرده است و یكی یكی مطرح كرده است: ظهر و عصر و مغرب و عشا و صبح.
نماز ظهر
ظهر زمانی است كه خورشید به گونه‌ای می‌تابد كه حداقل سایه را برای شما دارد. مفسرین عرفانی می‌گویند: كل عالم ماده سایه است، چون در مقابل نور قرار گرفته است. در نگاه این مفسر وقت نماز ظهر زمانی است كه تابش عالم ماده بر شما به حداقل رسیده و خورشید حقیقت و نور اولوهیت حداكثر تابش را بر شما دارد. وقتی خدا اراده كند نورش بر همه جا جلوه‌گر شود، جلوهگری نور خود را از طریق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در عالم به ظهور می‌رساند.
زوال ظهر زمانی است كه پرتو فروغ نور خداوندی یكسان به همگان می‌رسد. یعنی فاسق، فاجر و مؤمن همگی یكسان از نور پیامبراکرم در سر ظهر بهره‌مند هستند، چون وقت استوا خورشید مستقیم می‌تابد و وقتی شروع به زیاد شدن میكند، وقت ظهر است. این وقت وقتی است كه پیامبر به همه علی‌السویه می‌تابد، نور خدا از طریق جلوهگری پیامبراکرم بر همه می‌تابد، بنابراین نماز ظهر عبارت است از حركت نورانی پیامبر به جانب خدای سبحان، پیامبر به طرف خدا در حركت است، وقت نماز ظهر همان مرتبه كمال محمدی است، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله چون رحمة للعالمین است جلوهگری ایشان همه موجودات را تحت پوشش قرار می‌دهد. در جای دیگر می‌گویند: وقت ظهر وقت قیامت است.
نماز عصر
وقت نماز عصر جلوهگری امیرالمؤمنین علیه‌السلام است. تعداد ركعات نماز ظهر و عصر یكی است هیچ فرقی نمی‌كند، امیرالمؤمنین علیه‌السلام اتصال روحی و عقلی به پیامبر دارد و به همین جهت ولایت كلیه در وقت نماز عصر جلوه‌گر میشود. قرآن می‌گوید:
«حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى …»[2]
«…بر نمازها و نماز میانه مواظبت كنید،»
همه نمازها را بها دهید ولی صلاة الوسطی را بیشتر از همه بها بدهید، در صلوة وسطی اختلاف است، خیلی از تفاسیر نماز عصر را می‌گویند. اینكه بر نماز عصر یا نماز وسطی تأكید بیشتری شده چون مقام كلیه ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است باید به آن خیلی بها داده شود. ولایت نفس نبوت است یعنی باید هم به مقام رسالت و هم به مقام امامت بسیار بها داده شود.
چرا شیعیان نماز ظهر و نماز عصر را جمع می‌خوانند؟
در میان شیعیان روایات جدا و با هم خواندن نمازها هست، ولی اكثراً می‌گوید: نماز ظهر و عصر جمع خوانده شود. یعنی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام كنار هم هستند. به جهت اتحاد و یگانگی که میان جان پیامبر و علی وجود دارد. اگر هنگام نماز عصر چشم دل باز باشد تماشای منزلت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را خواهد كرد، یعنی مقام ولایت بر مصلی عرضه میشود.
نماز مغرب
مغرب مقام حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است. در روایتی از قول امام صادق علیه‌السلام درباره شب قدر آمده است:
«اللَّیلَةُ فَاطِمَة»[3]
«لیله فاطمه است»
لیل ساتر است و فاطمه هم ساتر است، لیل سرّ است و فاطمه سرّالله است. اصل نماز دو ركعت بود به شكرانه ولادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، پیامبراکرم صلی‌الله علیه‌و‌آله یك ركعت به نماز مغرب اضافه كرد.
در واقع زمان نماز مغرب زمانی است كه حقیقت فاطمی جلوه‌گر شده است و اگر انسان آن زمان را درك كند گویا لیله قدر زندگی خود را یافته است.
در علم منطق برای به نتیجه رسیدن هر قضیه‌ای سه امر لازم است: موضوع، محمول، حد وسط، طبق آیه
«مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ. بَینَهُما بَرْزَخٌ لا یبْغِیانِ»[4]
«دو دریا را [به گونهاى] روان كرد [كه] با هم برخورد كنند، میان آن دو، حدّ فاصلى است كه به هم تجاوز نمىكنند.»
روایت است كه دو دریا امیرالمؤمنین علیه‌السلام و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است و حد وسط خود پیامبر صلی‌الله علیه و آله است كه پیامبر نسبت به امیرالمؤمنین علیه‌السلام نسبت برادری و نسبت به حضرت زهرا سلام‌الله علیها نسبت پدری را دارند و این حد وسط مشترك بین این دو است و به همین جهت جریان ولایت در عالم جاری است.
نماز عشاء و صبح
این شش ركعت مربوط سایر حضرات معصومین علیهم‌السلام است، نماز عشاء در تاریكی خوانده میشود، چون همه معصومین در دوره تقیه بوده‌اند، وقت صبح آغاز ظهور حضرت ولی عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است. به همین جهت گفته میشود نماز صبح بلند خوانده شود، چون مربوط به حضرت ولی عصر عجل الله تعالی‌فرجه‌الشریف است، مربوط به جلوهگری و ظهور است نماز باید بلند خوانده شود.
تفسیر اوقات نماز در لسان نبی اکرم (ص)
«… فَقَالَ النَّبِيُّ ص … زَالَتِ الشَّمْسُ فَيُسَبِّحُ كُلُّ شَيْءٍ دُونَ الْعَرْشِ بِحَمْدِ رَبِّي جَلَّ جَلَالُهُ وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي يُصَلِّي عَلَيَّ فِيهَا رَبِّي جَلَّ جَلَالُهُ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَيَّ وَ عَلَى أُمَّتِي فِيهَا الصَّلَاةَ … وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي يُؤْتَى فِيهَا- بِجَهَنَّمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ… أَمَّا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَهِيَ السَّاعَةُ الَّتِي أَكَلَ آدَمُ ع فِيهَا مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذُرِّيَّتَهُ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ … أَمَّا صَلَاةُ الْمَغْرِبِ فَهِيَ السَّاعَةُ الَّتِي تَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا عَلَى آدَمَ ع… صَلَّى آدَمُ ع ثَلَاثَ رَكَعَاتٍ رَكْعَةً لِخَطِيئَتِهِ وَ رَكْعَةً لِخَطِيئَةِ حَوَّاءَ وَ رَكْعَةً لِتَوْبَتِهِ فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الثَّلَاثَ رَكَعَاتٍ عَلَى أُمَّتِي وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي يُسْتَجَابُ فِيهَا الدُّعَاءُ فَوَعَدَنِي رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَسْتَجِيبَ لِمَنْ دَعَاهُ فِيهَا … أَمَّا صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّ لِلْقَبْرِ ظُلْمَةً وَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ ظُلْمَةً أَمَرَنِي رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُمَّتِي بِهَذِهِ الصَّلَاةِ لِتُنَوِّرَ الْقَبْرَ وَ لِيُعْطِيَنِي وَ أُمَّتِيَ النُّورَ عَلَى الصِّرَاطِ … أَمَّا صَلَاةُ الْفَجْرِ فَإِنَّ الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَطْلُعُ عَلَى قَرْنَيِ الشَّيْطَانِ فَأَمَرَنِي رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُصَلِّيَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ قَبْلَ أَنْ يَسْجُدَ لَهَا الْكَافِرُ لِتَسْجُدَ أُمَّتِي لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُرْعَتُهَا أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِيَ الصَّلَاةُ الَّتِي تَشْهَدُهَا مَلَائِكَةُ اللَّيْلِ وَ مَلَائِكَةُ النَّهَارِ.»
«هنگامی که خورشید زوال می‌کند پس هر چیزی که زیر عرش خداست، تسبیح می‌گوید به حمد پروردگارش پس آن زمانی‌ست که خداوند بر من صلوات می‌فرستد و بر من و امتم در هنگام نماز را واجب کرده است. و آن ساعتی‌ست که در آن ساعت در روز قیامت جهنم آورده میشود… اما نماز عصر پس آن ساعتی‌ست که آدم از شجره ممنوعه خورد و خداوند او را از بهشت اخراج کرد و خداوند ذریه او را به نماز در این وقت امر کرد تا روز قیامت… اما نماز مغرب، پس آن ساعتی‌ست که خداوند توبه آدم را پذیرفت و آدم سه رکعت نماز خواند، یک رکعت برای گناه خودش، یک رکعت برای گناه حوا و یک رکعت به شکرانه قبول توبه‌اش، پس خداوند در این ساعت سه رکعت را بر امت من واجب کرده است و آن زمانی‌ست که دعا در آن مستجاب است و پروردگارم وعده داده است که در آن وقت هرکس دعا کند، دعایش مستجاب است… اما نماز عشا، پس قبر ظلمتی دارد و قیامت نیز ظلمتی، پروردگارم من و امتم را به این نماز امر کرده است تا قبر(مان) نورانی شود و به من و امتم نوری روی صراط عطا کند… اما نماز صبح، پس هنگامی که خورشید طلوع می‌کند بر دو شاخ شیطان طلوع می‌کند پس پروردگارم عزّ و جلّ مرا امر فرمود كه قبل از طلوع خورشيد نماز صبح را بجاى آورم و پيش از آنكه كافران آفتاب را سجده آورند امّت من خداوند عزّ و جلّ را سجده كنند، و زود بجاى آوردن نماز صبح نزد خداوند متعالى محبوبتر است، و اين نمازى است كه فرشتگان مأمور شب و فرشتگان مأمور روز هر دو بجاى آوردن آن را مىبينند و هر دو در نامه عمل مىنگارند.»
در روایتی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه‌و‌آله در پاسخ به سوال فردی یهودی درباره اوقات نماز، فرمودند: ظهر زمانی است كه دوزخ وارد قیامت میشود،
«وَ جیءَ یوْمَئِذٍ بِجَهَنَّم…»[5]
« و جهنّم را در آن روز [حاضر] آورند،… »
سر ظهر اوج داغی و گرمی هوا است، آن زمان زمانی است كه جهنم وارد قیامت میشود. حتماً زمان‌های قیامت با زمان‌های دنیا فرق دارد ولی روایت می‌گوید: جهنم در چنین زمانی وارد قیامت میشود.
در هنگام ظهر تمام موجوداتی كه تحت عرش خدا قرار دارند تسبیح می‌گویند و این ساعتی است كه خدای سبحان اجازه مناجات به بنده داده است و دعا مستجاب است.
در این روایت وقت نماز عصر زمانی است كه حضرت آدم در بهشت از شجره ممنوعه خورده و اخراج شده است. عصر زمان اخراج آدم از بهشت است همان‌زمان به ما گفته شده نماز بخوانید تا لغزشی كه از آدم صادر شد از ما صادر نشود.
وقت نماز مغرب زمانی است كه خدا توبه آدم را پذیرفت، خدا به آدم دستور دارد سه ركعت نماز به جا آورد، یك ركعت برای گناه خودش یك ركعت برای گناه حوا و یك ركعت به جهت شكرانه قبول توبه‌اش.
نماز عشا در تاریكی اقامه میشود، این زمان زمانی است كه انسان باید ظلمات قبر و قیامت را به خاطر بیاورد و در واقع نماز عشا نوری است كه ظلمات را مرتفع میكند. حال نماز عشا چه اندازه نور باید داشته باشد كه ظلمات قبر و قیامت را مرتفع كند. وقت نماز عشا گویا بصیرتی به فرد داده میشود كه آن ظلمات مرتفع شود.
هنگام نماز صبح، خورشید بر دو شاخ شیطان طلوع میكند، خدا به بنده‌ها می‌گوید: همان اول صبح بینی خود را به خاك بمالید و سجده كنید تا شیطان نتواند بر شما مستولی شود. هنگام نماز صبح فرشته‌های شب بالا می‌روند و فرشته‌های روز فرود می‌آیند، صبح دو ركعت نماز می‌خوانیم تا هم فرشته شب زمانی كه بالا می‌رود یك ركعت از نماز ما را بالا ببرد و هم فرشته صبح وقتی پایین می‌آید با یك ركعت نماز ما روبرو شود و هر دو در پرونده عبادت ما عبادت را ثبت كنند.
قاضی سعید قمی می‌فرماید: چون وقت طلوع خورشید زندگی افراد شروع میشود چه بسا با امور شیطانی مواجه شوند و خدا را فراموش كنند، خدا از همان آغاز صبح به بندگان می‌گوید با من پیوند برقرار كنید تا غفلتی بر شما حاكم نشود.
تاریخ جلسه: 95/11/12 – جلسه 15
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1]سوره مبارکه حدید، آیه3
[2] سوره مبارکه بقره، آیه238
[3] بحارالانوار، ج43، ص65
[4] سوره مبارکه الرحمن، آیه19 و 20
[5] سوره مبارکه فجر، آیه23
