فضیلت شب زنده‌داری
در اين جلسه با عنایت خدای سبحان به حدیث دوازدهم کتاب اربعین حدیث نگاه مجددی می‌كنيم. حدیث را از ابتدا بررسی کردیم و به این قسمت از بیان امام صادق (ع) رسيديم که ايشان از وجود مبارک امیرالمومنین (ع) چنين نقل کردند:
«… وَ جَافِ عَنِ اللَّيْلِ جَنْبَكَ…» [1]
«…دور كن پهلویت را از شب…»
امیرالمومنین (ع) در این فرمایش توصیه به شب زنده‌داری را در کنار توصیه به تقوا و تفکّر بیان می‌دارند؛ یعنی به اندازه‌ای که تفکّر موجب تحوّل انسان می‌شود، نماز شب نیز تحوّل‌ساز است و همین امر شاهدی بر فضیلت و اهمیّت شب زنده‌داری است.
سیره ائمه اطهار و حتی سیره علماء دين چنین بوده است که اواخر شب را، قطع نظر از اینکه عبادتی نمایند، به بیداری سپری می‌کردند.
بیان فضیلت نماز شب از لسان معصومین
- از توصیه‌های پیامبر اکرم (ص) به امیرالمومنین (ع) توصیه به نماز شب بود که فرمودند:
«يَا عَلِيُّ أُوصِيكَ فِی نَفْسِكَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ»[2]
«ای علی، تو را وصیت می‌کنم در خودت به خصلت‌هایی، پس حفظ کن آن‌ها را. سپس گفت: بار خدایا، اعانت فرما او را! تا آنکه فرمود: و بر تو باد به نماز شب و برتو باد به نماز شب و برتو باد به نماز شب»
پیامبر اکرم (ص) با سه مرتبه ذكر پی در پی نماز شب، اهمیت نماز شب را به امیرالمومنین (ع) متذكر می‌شوند و علاوه بر آن خود دست به دعا بلند کرده و حضرت علی (ع) را مورد دعای خویش قرار می‌دهند.
حقیقت امر آن است که بگوييم هر كس برای انجام نماز شب به دعای پيامبر محتاج است.
- روایت دیگری در کتاب خصال آمده است که پیامبر (ص) به جبرئیل فرمودند:
«يَا جَبْرَئِيلُ عِظْنِی فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّكَ میتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّكَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّكَ مُلَاقِيهِ شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاتُهُ بِاللَّيْلِ وَ عِزُّهُ كَفُّ الْأَذَى عَنِ النَّاسِ.»[3]
«ای جبرئیل! مرا نصیحتی کن. جبرئیل گفت: ای محمد هرچه می‌خواهی زندگی کن که سرانجام خواهی مرد و هرچه می‌خواهی دوست داشته باش که سرانجام از آن جدا خواهی شد و هرچه می‌خواهی انجام بده که سرانجام آن را خواهی دید و بدان که شرف مومن، به پا خواستن شب است و عزت مؤمن دوری جستن از اذيت است از مردم.»
جبرئیل توصيه به انجام نماز شب را، در میان توصيه‌های خود ذكر می‌کند، درحالیکه اگر او امری را مهم‌تر از قیام شب می‌دانست، حتما به آن توصیه می‌کرد.
شاید علت اینکه در روایت نماز شب را عامل شرف مومن دانسته‌اند این باشد که نماز شب چون در دل شب ادا می‌شود، عملی خالصانه است که کسی متوجه آن نيست و از هر گونه ریایی به دور است. کسی که موفق به ادای این عمل خالصانه بشود تأثیر آن را در روز درک می‌کند.
نکته جالب توجه این روایت آن است كه جبرئیل ملک موکّل وحی است و از نظر مرتبه و رتبه از پیامبر (ص) پایین‌تر است، اما پیامبر (ص) از او طلب موعظه می‌کنند. از نظر پیامبر (ص) هرکس اهلیّت موعظه را داشته باشد می‌توان از او طلب موعظه کرد و لازم نیست موعظه کننده از موعظه شونده بالاتر باشد.
- ابن عباس روایتی از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند که ایشان فرمودند:
«فَمَنْ رُزِقَ صَلَاةَ اللَّيْلِ مِنْ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ قَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُخْلِصاً فَتَوَضَّأَ وُضُوءاً سَابِغاً وَ صَلَّى لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِنِيَّةٍ صَادِقَةٍ وَ قَلْبٍ سَلِيمٍ وَ بَدَنٍ خَاشِعٍ وَ عَيْنٍ دَامِعَةٍ جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلْفَهُ تِسْعَةَ صُفُوفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ فِي كُلِّ صَفٍّ مَا لَا يُحْصِي عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَدُ طَرَفَی كُلِّ صَفٍّ بِالْمَشْرِقِ وَ الْآخَرُ بِالْمَغْرِبِ قَالَ فَإِذَا فَرَغَ كُتِبَ لَهُ بِعَدَدِهِمْ دَرَجَات.»[4]
«پس کسی که نماز شب روزی او شود از مرد یا زن به پا خیزد برای خدا با اخلاص پس وضويی باشادابی بگیرد و برای خدای عزوجل با نیت درست و قلب سلیم و چشم گریانی نماز کند، خدای تعالی پشت سر او هفت صف از ملائکه قرار دهد که عدد آن را غیر از خدا کسی نداند، یک جانب آن به مشرق و جانب دیگرش به مغرب است. پس وقتی که فارغ شود خدای متعال برای او به عدد آن‌ها درجاتی بنویسد»
در این روایت نماز شب به عنوان یک نوع رزق و روزی مطرح شده است به همین دلیل بعد از تعقیبات نماز عشاء از خداوند می‌خواهیم تا نماز شب را روزی‌مان کند. نمازگزاری که در وضویش دقت کند و با نیتی صادقانه قیام كند و با چشمانی گریان از خوف خداوند نماز را ادا کند، امامت هفت صف از ملائکه که تعدادشان از شمارش خارج است به او عطا می‌شود.
- عزّت مومن در بی‌توقعی از مردم است و نماز شب انسان را بی‌نیاز از غیر حق می‌کند. به همین جهت است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:
«الرَّكْعَتَانِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا.»[5]
«دو رکعت نماز در نیمه شب از دنیا و آنچه در آن است، نزد من محبوب‌تر است.»
نماز شب، ابراهیم (ع) را به مقام خلیل اللهی رساند
جابر گوید: شنیدم رسول خدا (ص) می‌فرمود:
«مَا اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِيمَ خَلِيلًا إِلَّا لِإِطْعَامِهِ الطَّعَامَ وَ صَلَاتِهِ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ»[6]
«خداوند ابراهیم را به عنوان خلیل انتخاب نکرد مگر برای مهمان نوازی و خواندن نماز شب درحالیکه مردم خواب بودند»
خلیل اللهی، مقامی بود كه خداوند سبحان به ابراهيم (ع) عطا كرد. به کسی خليل گفته می‌شود که دوستی‌اش به قدری نزدیک است که هیچ شکاف و فاصله‌ای در آن دوستي دیده نمی‌شود. پيامبر (ص) علت نام «خلیل» برای حضرت ابراهیم (ع) را به دو امر منوط داشته‌اند: ۱- مهمان نوازی ۲- خواندن نماز شب.
اگر در بیان فضیلت و اهمیّت نماز شب تنها همین روایت وارد شده بود، برای اهلش كافی بود؛ زيرا ما هیچگاه به عظمت جایگاه مقام «خُلّت» پی نمی‌بریم و تمام عقول از درک چنين مقامی عاجز هستند. کسی‌که به چنین جايگاهی نایل آید اگر بر او تمامی نعمت‌ها، زیبایی‌ها و خوشی‌های این عالم عرضه شود، کمترین نظری به سوی آن‌ها نمی‌کند.
همان‌طور که اگر هریک از ما در بهترین و زیباترین موقعیت مادی باشیم و درهمان حال کسی که دوستش داریم، بر ما وارد شود به يقين به ديدار او می‌شتابيم و خود را از هر تعلق مادي در آن لحظه بی نياز می‌بينيم.
آنان كه حقيقت نماز شب را دريافته‌اند، به ديدار معشوقي نائل می‌شوند كه هر شب منتظر وصال او هستند. هر شب به در خانه او می‌روند كه جواب‌گوی هر سائلی است، شايد كه از سر لطف و مرحمت آن‌ها را در سايه محبت خويش جای دهد.
تنها خداوند از عظمت پاداش نمازشب‌خوان آگاه است
نماز شب چنان قدر و منزلتی نزد خدای سبحان دارد که قرآن کریم از میزان ثواب و ارزشمندی آن سخن نمی‌گويد. چنانچه امام صادق (ع) فرمودند:
«مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ يَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةُ اللَّيْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يُبَيِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِيمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.»[7]»[8]
«هر عمل خیری که بنده به جا می‌آورد در قرآن ثوابی برای آن بیان شده است غیر از نماز شب. پس خداوند از عظمت آن سخن نمی‌گويد زيرا تنها خودش عظمت آن را می‌داند و فرموده است: «پهلوهای خود را از خوابگاه دور می‌کنند وپروردگارشان را ترسان و طمعکارانه می‌خوانند و از آنچه که به ایشان روزی کردیم انفاق می‌کنند. پس کسی چیزی که برایش از روشنی چشم پنهان شده نمی‌داند (اینها) جزای آنچه عمل کرده‌اند می‌باشد»»
در این روایت خداوند برای ادا کننده نماز شب چشم روشنی و قرّة العینی در نظر گرفته است که از عظمت و منزلت آن هیچکس آگاه نیست. روشنی چشمی در پی اولين نماز شب به نماز گذار عطا می‌شود كه میان توصيف آن نيست زيرا از جنس سایر نعمت‌های بهشتی نیست که امکان توصیف آن باشد.
نمازشب، مرکب عروج إلی الله
باتوجه به روایات، حضرت امام (ره) می‌فرمایند: نماز شب مطیّه (مركب) معراج است، به این معنی که هر کس خواهان عروج است باید مرکب تیزرویی چون نماز شب داشته باشد. چنین مرکبی نه تنها فرد را به بهشت می‌رساند، بلکه به جمال جمیل حق نیز نایل می‌کند.
قوت یقین، ثمره نماز شب
اگر در ادای این مستحب سستی شود، ضعف یقین به دنبال خواهد داشت. حضرت ابراهیم (ع) که از جانب خدای سبحان «خلیل» نامیده شده است، هنگامی که در آتش قرار گرفت جبرئیل از ایشان پرسید: «بامن کاری داری؟» او پاسخ داد: «با تو نه.» جبرئیل گفت: «آيا با خدا هم کاری نداری؟» حضرت فرمود: «او مرا می‌بیند.»[9]
يقينِ حضرت ابراهيم در اين پاسخ، می‌تواند ثمره نماز شب او باشد. ابراهیم (ع) از جبرئیل درخواستی نکرد چرا که به مقام یقین رسیده بود، اما بسياری از افراد به دليل ضعف در يقين به غیر حق رجوع می‌کنند و از آن‌ها درخواست‌هايشان را طلب می‌كنند.
ممکن است انسان در ابتدا برای رفع حوائج مادی موفق به قرائت نماز شب شود، ولی با کمی مداومت چنان لذتی از به جا آوردن آن می‌برد که تنها برای رضای خدای سبحان آن را ادا خواهد کرد و بعد باز هم مصلی به مقامی بالاتر می‌رسد تا جایی که در خلوت شب از خداوند، وصال و تقرب بیشتر به او را تمنّا می‌کنند.
حضرت امام (ره) در انتهای این بحث ما را به خواندن این دعا در نماز شب توصيه می‌فرمایند:
«اللّهم ارزُقنی التَجافی عَن دارِ الغُرورِ و الانابةَ إلی الدارِ الخُلودِ و الاستعدادَ لِلمَوتِ قَبل حُلولِ الفَوت»[10]
«خدایا به من روزی کن دوری از خانه فریب و بازگشت به خانه سرور و آمادگی برای مرگ پیش از گذشت هنگام آن»
تاریخ جلسه: 86/11/17- جلسه27
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» ادامه حدیث 12- تفکّر در احوالات نفس
» ادامه حدیث 12- تقوا و درجات آن
[1] اصول کافی، ج2، ص54
[2] وسائل الشیعه، ج8، ص149
[3] وسائل الشیعه، ج8، ص146
[4] وسائل الشیعه، ج8، ص155
[5] وسائل الشیعه، ج8، ص156
[6] وسائل الشیعه، ج8، ص156
[7] سوره مبارکه سجده، آیه 16 و 17
[8] وسائل الشیعه، ج8، ص163
[9] بحارالانوار، ج12، ص36
[10] مفاتیح الجنان، اعمال شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان
