نماز، راه رسیدن به مقام فنا
امام خمینی (ره) در كتاب سرالصلاة می‌فرمایند: مرحوم آیت الله شاه آبادی (ره) هدف از جمیع عبادات را سرایت دادن ثنای حق به همه اعضاء مُلكیه و ملكوتیه می‌دانند. یعنی نباید به ظاهر نماز كه رقیق‌ترین لایه نماز است اكتفا كرد بلکه باید نماز را از باطن آن شروع كنیم، زیرا اصل نماز حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی است.
فنای ذاتی یعنی فعل و رفتار صحیح به من نسبت داده نشود بلکه همه كمالات از آن یگانه صادر شده و به او نسبت داده شود یعنی از بنده وجودی نماند و فقط كمال حضرت حق مشاهده شود و نماز حقیقی، نمازی است که ما را به این مقام برساند.
تطهیر صورت در وضو
همانطور كه در جلسه گذشته عرض شد، ما باید از نجاسات اخلاقی و كلیه معاصی و در رأس آن حبّ دنیا تخلیه شویم، سپس به بحث آراستگی به یك سلسله زینت‌ها بپردازیم. در وضو ابتدا بحث تطهیر صورت مطرح است. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:
«… ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيَّ يَا مُحَمَّدُ ادْنُ مِنْ صَادٍ فَاغْسِلْ مَسَاجِدَكَ وَ طَهِّرْهَا وَ صَلِّ لِرَبِّكَ فَدَنَا رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ صَادٍ وَ هُوَ مَاءٌ يَسِيلُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ الْأَيْمَنِ فَتَلَقَّى رَسُولُ اللَّهِ ص الْمَاءَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ صَارَ الْوُضُوءُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ أَنِ اغْسِلْ وَجْهَكَ فَإِنَّكَ تَنْظُرُ إِلَى عَظَمَتِي…»[1]
«…وقتی حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله به معراج رفت، به وی وحی شد: «ای محمد! به صاد نزدیك شو، محل سجده‌گاهت را بشوی و پاك كن و بر خداوندت درود فرست، حضرت محمد به صاد نزدیك شد و آن آبی بود كه از سمت راست عرش خداوند جاری بود، سپس پیامبر با دست راستش آب را برداشت، به همین دلیل وضو با دست راست شروع می‌شود. سپس خداوند وحی کرد: صورتت را بشوی چون تو می‌خواهی عظمت مرا تماشا كنی، …»
میرزا جواد ملكی تبریزی (ره) می‌فرماید: دست راست راجح بر دست چپ است و هر آنچه كه ترجیح دارد، ابتدا انجام می‌شود و لذا اعمال در وضو با دست راست شروع می‌شود.[2]
به طور كلی در زندگی هر آنچه ترجیح دارد در اولویت قرار می‌گیرد، دست راست هم نسبت به دست چپ ترجیح دارد. (ما دائماً بین خوب و خوب‌تر، در حال انتخاب خوب‌تر هستیم، بنابراین دست چپ هم بد نیست امّا دست راست ترجیح دارد.) بنابراین در زندگی نباید به امور معمولی قناعت كرد بلكه علی الدوام باید به دنبال امور بهتر و كامل‌تر بود ، چنانچه عالم باطن بر عالم ظاهر، روح بر جسم، سمت راست بر سمت چپ ارجح است و باید تقویت گردد. زیرا سمت راست هم ردیف باطن و روح عمل می‌كند و تقویت كننده آن در زمره روحانیون و اهل غیب و باطن قرار می‌گیرد. البته دست چپ نیز به میدان می‌آید امّا اولویت اول در بحث یمین و یسار، یمین است. چنانچه همه انبیاء و اولیاء به آبادانی دنیایشان هم می‌پردازند ولی آبادانی دنیا، اولویت اول‌شان نیست و مقدمه‌ای برای تقویت معنویات است. اولویت‌های زندگی اولویت‌های باقی است نه فانی. و این ترجیح، فرد را در جایگاه خاص معرفت و شهود قرار می‌دهد.
طهارت، موانع صعود را برطرف می‌کند
امام خمینی (ره) می‌فرمایند[3]: در مسیر قرب آلودگی‌هایی وجود دارد كه باید از طریق طهارت، این آلودگی‌ها مرتفع شود. زیرا هر یك از آلودگی‌ها مانع صعود و عروج انسان می‌شود. طهارت از عالم نور است و یكی از اسمای حسنای الهی طاهر است. وقتی ما آلودگی‌ها را تخلیه كنیم و به صفت طاهر آراسته شویم، در واقع جلوه‌گاه نام طاهر خدا شده‌ایم.
معاصی، لایه ابتدایی آلودگی‌ها
آلودگی‌ها مرحله به مرحله است، لایه اول معصیت است كه ظاهرترین آلودگی می‌باشد که انسان را از فیض حضور محروم می‌كند. یعنی اگر دروغ، غیبت، مال مردم خوری و یا… قبل از نماز انجام شود، موجبات ممنوعیت حضور قلب در نماز را فراهم می‌كند و بنده را از عرصه قرب دور می‌نماید.
· توبه، راه پاک شدن از نجاست معاصی
برای جدا شدن از معصیت به آب توبه نیازمندیم، به عزم جزم مبنی بر پشیمانی از انجام گناه نیازمندیم تا به فطرت نورانی خود بازگردیم. مرحوم میرزا جواد ملكی تبریزی می‌فرماید[4]: «توبه یعنی رجوع از ظلمت به نور، رجوع از جهل به علم، رجوع از شقاوت به سعادت، رجوع از معصیت به طاعت.»
كمال توبه سه چیز لازم دارد: ۱-علم، ۲-حال، ۳-عمل.
علم یعنی بدانم كه فلان معصیت به چه میزان ایجاد شقاوت می‌كند و جدایی از این معصیت به چه میزان سعادت آفرین است.
حال یعنی از گذشته و از انجام معاصی‌ام تأسف بخورم و حسرت بر عدم انجام خیرات داشته باشم و مشتاق كسب كمالات در آینده باشم.
عمل، یعنی گذشته تاریك را با اعمال نیك جبران كنم، همه همت من مبنی بر طاعت فعلی و انجام توبه حقیقی مبنی بر عمل باشد.
اخلاق فاسد، دومین لایه آلودگی‌ها
پس تا کنون دانستیم نفس باید از معصیت تطهیر شود و نجاست نفس، معصیت است که با آب توبه پاك می‌شود. بعد از معصیت، اخلاق فاسد نیز نجاست و آلودگی است و چون در وجود فرد نهادینه شده، به راحتی با آب توبه از بین نمی‌رود.
خُلُق یعنی كهنه، اخلاق اموری‌ست كه در ما كهنه شده است مثل خلق دروغ گفتن، تجسس كردن، كینه ورزیدن و… و تا این كهنگی از بین نرود لایق مقام قرب نخواهیم شد. به همین دلیل می‌گویند: جهنم اخلاق از جهنم اعمال سوزان‌تر است و اصلاح آن زمان بر است و تنها آب توبه كارساز نیست یعنی شاید از دروغ‌گویی توبه كنم ولی اگر عرصه آن پیش بیاید مجدداً مرتكب بشوم.
بسیاری از اوقات اخلاقیات فاسد ما گناه نیست، معصیت نیست ولی انجام آن‌ها خوب و زیبنده ما نیست. به طور مثال عبوس بودن و صورت منبسط نداشتن گناه نیست امّا خلق فاسد است.
· کسب علم نافع و انجام ریاضات شرعیه، راه پاک شدن از نجاست اخلاق فاسد
اصلاح اخلاقیات به امر قوی‌تری (نسبت به معاصی) نیازمند است و آن آب علم نافع و ریاضات شرعیه است. به میزانی كه عالم شویم، اخلاق‌مان هم بهتر و وزین‌تر خواهد شد. آب علم بسیط است و به درون نفوذ می‌نماید در حالی که آب توبه مركب است و لایه‌روبی می‌نماید.
ریاضات باید طبق موازین شرعی صورت گیرد زیرا موازین شرعی حد و مرز دارد و مانند ریاضات هندی‌ها نیست، البته ریاضات زحمت دارد اما هر كس وارد وادی سختی‌ها شود و از خدا كمك طلب كند، امداد غیبی به سراغ او خواهد آمد: «فَسَنُیسِّرُهُ لِلْیسْرى»[5]«بزودى راهِ آسانى پیش پاى او خواهیم گذاشت.» و مسیر، آسان می‌شود.
حبّ غیرالهی، سومین لایه آلودگی‌ها و راه پاکسازی آن
نجاست قلب نیز باید تطهیر گردد، نجاست قلب، حب دنیا و عشق به غیر خداست. قلب اُمّ‌القُرای وجود و منشأ و مركز همه وجود است و اگر نجس باشد، نجاسات را به همه زندگی منتقل می‌كند و طهارت آن، قطع از ما سوی الله و حب خدای سبحان است. كاری كه امام حسین علیه‌السلام با دل لشكریانش كرد و حب آنان را از همسر و فرزند و جان و مال و دنیای فانی به عوالم باقی منعطف كرد. آب عشق خدا كه بر دل وارد شود، جایی برای عشق غیر باقی نمی‌گذارد.
جهل مرکب، سخت‌ترین لایه آلودگی‌ها و راه پاکسازی آن
جهل مرکب یعنی فرد چیزی را نداند و نداند که نمی‌داند و این بدترین نجاست است.
آنكس كه نداند و نداند كه نداند در جهل مركب ابد الدهر بماند[6]
نجاست جهل مركب كه بواسطه انكار مقامات اولیاء و خوبان به وجود می‌آید با آب هفت دریا هم شست و شو داده نمی‌شود.
به طور مثال دست كثیف كودكی را بخواهید تطهیر كنید، دستش را قفل می‌كند و مانع می‌شود امّا كم‌كم حواس او را پرت می‌كنیم و دست خود را زیر آب می‌بریم و دست كودك را هم تمیز می‌كنیم. بنابراین مهم این است كه به طرف اولیاء برویم و اعتراض نكنیم و مقامات آنان را به عنوان تطهیر كننده روح و جسم، انكار نكنیم. شیعیان روزی صد بار به اصحاب الحسین علیه السلام سلام می‌دهند در حالی كه آنان معصوم نبودند ولی به اعتبار یك ولی خدا، آنان هم اولیاءالله شدند. هر كدام از ما به میزانی كه به سراغ اهل معرفت برویم گویا سراغ آب كُر رفته‌‌ایم و چه بخواهیم و چه نخواهیم پاك می‌شویم.
به طور خلاصه امام خمینی (ره) تأكید می‌کنند كه هرگز از خود خاطر جمع نباشید و به پاكی‌های موقت خود قناعت نكنید. در عالم ماده ابلیس به طور دائم مشغول فعالیت و پخش نجاسات است و لذا شما هم باید به طور دائم به واسطه ذكر و فكر و علم، خود را تطهیر و از دسترس شیطان دور نگه دارید.
تاریخ جلسه: 1394/8/11- جلسه 6
«برگرفته از کلام استاد زهره بروجردی»
[1] اصول کافی(ط – الاسلامیة)، ج3، ص485
[2] رساله اسرار الصلاة ، صفحه ۶۵
[3] كتاب آداب الصلوة ، صفحه ۶۱
[4] اسرار الصلاة، صفحه ۷۰
[5] سوره مبارکه لیل، آیه7
[6] ابن یمین
