تقسیم بندی طالبان علم
عرض شد طالبین علم در حقیقت دو دسته‌اند:
1-گروهی قصدشان در طلب علمی، الهی است.
2-گروهی قصدشان در طب علم، غیر الهی است.
گروه دوم خود بر دو دسته‌اند: دسته‌ای علم را برای جدل و مراء كسب می‌كنند و دسته‌ای آن را از روی نادانی كسب می‌كنند. این گروه غایت و هدف نهایی‌شان جهل است و علومی كه كسب می‌كنند صرفا علمی صوری بوده است.
مذمّت جدل در روایات
- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:
«إِيَّاكُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الْإِخْوَانِ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا النِّفَاقُ.» [1]
«برحذر باشید از جدال و خصومت در گفتگو، كه آن دو قلوب برادران را نسبت به یكدیگر بیمار می‌كنند و ریشه نفاق هستند كه نفاق روی آنها می‌روید.»
حضرت در این روایت همانگونه كه ما را از دشمنی پرهیز می‌دهند، از جدل نیز برحذر می‌دارند ایشان جدل و دشمنی را در یك ردیف قرار داده‌اند، یعنی صمیمیت افراد با جدل از بین می‌رود و تبدیل به عداوت می‌شود. افرادی كه با یكدیگر جدال می‌كنند دل‌هایشان نسبت به هم بیمار می‌شود و محبت سابق را نسبت به هم نخواهند داشت.
- در روایت از امام صادق علیه السلام نیز آمده است:
«قَالَ إِیاكُمْ وَ الْخُصُومَةَ فِی الدِّینِ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ تَكْسِبُ الضَّغَائِنَ»[2]
«بر حذر باشید از مخاصمه و دشمنی، زیرا كه آن قلب را از یاد خداوند مشغول می‌كند و باعث نفاق و دورویی شده و كینه در دل ایجاد می‌كند»
در روایت سه تأثیر منفی خصومت معرفی شده است:
– «تَشْغَلُ الْقَلْبَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ» درگیری افراد با یكدیگر قلوب آنان را نیز درگیر می‌كند. دلی كه گرفتار خصومت شد از یاد و ذكر حضرت حق غافل می‌شود.
– «تُورِثُ النِّفَاقَ» اثر دیگر خصومت این است كه گرچه افراد در ظاهر ارتباط دوستانه‌ای با یكدیگر دارند ولی در باطن از یكدیگر مكدر و ناراحت‌اند و قلوب آنان با یكدیگر منافق است.
– «وَ تَكْسِبُ الضَّغَائِنَ» اثر دیگر خصومت ایجاد كینه در دل است. كسی كه كینه‌ای در دل دارد، قلبش زنجیری است و به همین جهت نمی‌تواند در معنویات سیری داشته باشد. حضرت جدل را مانند سرزمینی معرفی می‌فرمایند كه روی آن نفاق روئیده و رشد می‌نماید، دو رنگی بوجود می‌آید یعنی فرد در ظاهر دوست اما در باطن دشمن است.
- از امام صادق علیه السلام روایت شده است: جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد:
«إِيَّاكَ وَ مُلَاحَاةَ الرِّجَالِ.»[3]
«برحذر باش از درگیری با افراد»
ملاحاة: از لحیه به معنای ریش است و منظور از آن درگیری (ریش به ریش شدن) است.
چرا جدل و خصومت در قلب تأثیرگذار است؟
علت آنكه مِراء و خصومت، قلب را بیمار می‌نماید و انسان را به دوستان بدبین می‌كند و نفاق را در دل می‌رویاند، آن است كه هرعملی كه در ظاهر از ما صادر می‌شود در درون ما نیز تأثیر می‌گذارد. عمل نورانی درون ما را هم نورانی می‌كند و عمل ظلمانی درون ما را تیره می‌كند. اما تأثیر اعمال سیئه در قلب بسیار زودتر و شدیدتر از اعمال حسنه است، به این جهت كه انسان چون ولیده عالم طبیعت است قوه شهوت و غضب علی الدوام با او قرین هستند.
چرا اعمال سوء بیش از اعمال خیر در انسان تأثیرگذار است؟
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«إِنَ الشَّيْطَانَ يَجْرِي مِن ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّمِ.»
«شیطان همچون خون در تن فرزندان آدم است.»
نیروهای شیطانی در درون ما قرار دارند (شیطنت در رگ‌های ما جریان دارد) پس بسیار به انسان نزدیك است به همین جهت قلب تمایل زیادی به امور شهوانی و نفسانی دارد. حال اگر این نیرو از خارج نیز یاری شود تأثیرگذاری آن به حداكثر خود خواهد رسید و با كوچك‌ترین هم‌یاری از خارج -خواه این هم‌یاری از مصاحب بد باشد، خواه از محیط فاسد- قلب متأثر می‌شود و از این امور شیطانی تأثیر می‌پذیرد. به همین جهت در روایات بسیاری ما را از قرار گرفتن در معرض چنین نیروهایی نهی كرده‌اند چون همانگونه كه مصاحب سوء بیش از مصاحب خوب بر انسان تأثیرگذار است، اعمال سوء نیز به همان نسبت مضر به حال فرد است. مثلا مصاحبت شما با فردی شاكر شاید ذره‌ای در شما تأثیر مثبت بر جای نگذارد اما همنشینی شما با فرد ناشكر به آرامی شما را نیز به عرصه ناشكری سوق می‌دهد.
نهی از همنشینی با افراد نامناسب
شاهد این مطلب روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام است كه فرمودند:
«لَا ینْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ یوَاخِی الْفَاجِرَ فَإِنَّهُ یزَینُ لَهُ فِعْلَهُ وَ یحِبُّ أَنْ یكُونَ مِثْلَهُ وَ لَا یعِینُهُ عَلَى أَمْرِ دُنْیاهُ وَ لَا أَمْرِ مَعَادِهِ وَ مَدْخَلُهُ إِلَیهِ وَ مَخْرَجُهُ مِنْ عِنْدِهِ شَینٌ عَلَیه»[4]
«سزاوار نیست برای فرد مسلمان كه با فاسق دوستی كند، زیرا كه فاسق برای مسلمان عمل خود را زینت می‌دهد و دوست دارد كه او نیز مثل خودش باشد، و اعانت نمی‌كند او را بر امر دنیا و آخرتش، و رفت و آمد با او ضرر و عیب است برای او.»
این روایت ما را از برقراری ارتباط صمیمانه با فجّار نهی كرده است. این نهی به آن جهت است كه فرد فاجر چند اثر منفی بر ما دارد:
- كار زشت ما را خوب جلوه می‌دهد چون خودش اهل فسق و فجور و زشتی است.
- تمایل دارد ما را هم مثل خود اهل فجور كند.
- حتی در امورات دنیوی کمک‌حالمان نیست.
- در امر آخرت آفتی برای ما محسوب می‌شود.
- رفت و آمد با او نیز عیبی برای ما محسوب می‌شود. (مواخاة: رفت و آمد صمیمی)
در روایت دیگری امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«لَا ینْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ یوَاخِی الْفَاجِرَ، وَ لَا الْأَحْمَقَ، وَ لَاالْكَذَّاب»[5]
« برای فرد مسلمان سزاوار نیست كه با بدكار و احمق و دروغگو دوستی كند.»
منظور از كذّاب كسی است كه بسیار دروغ می‌گوید. نكته مهم در این روایت، نهی از مجالست با اهل معصیت یا نهی از قرار گرفتن در مجلس معصیت است. به این جهت كه اخلاق، حالات و اعمال معصیت‌كاران در انسان تأثیرگذار است و از این بالاتر، قلب انسان از اعمال سیئه‌ای كه خود مرتكب می‌شود شدیداً تأثیر می‌پذیرد، به نحوی كه منزه كردن قلب از آن تأثیر سیئات مدّت مدیدی به طول خواهد كشید. به عنوان مثال ارتباط با انسان اهل جدال كدورت زیادی در من ایجاد می‌كند و ممكن است تا سال‌ها تأثیر منفی‌اش را در من بر جا بگذارد.
بنابراین مراء و جدال قلب انسان را به شدت مكدّر و ظلمانی می‌كند و باعث می‌شود خصومتی كه از دیگران در دل دارد به مرور زمان منجر به خصومت باطنی قلبی شود كه این خود بزرگ‌ترین سبب نفاق و دورویی است، لذا باید نفاق را از مفاسد جدال محسوب كرد.
ویژگی‌های طالب علمِ صاحب جهل و اهل مجادله
در حدیث بیست و سوم امام صادق علیه السلام آثار و علائمی برای صاحب جهل و مراء ذكر فرمودند:
- اولین علامت این است که مردم از او در اذیت و از ارتباط با او ناراضی‌اند، امّا در عین حال مجبور به ارتباط با وی هستند.
حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: همین امر به تنهایی برای هلاكت انسان اهل جدال كافی است.
در روایتی از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که خداوند به ایشان فرمود:
«يَا مُحَمَّدُ مَنْ آذَى لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَنِي بِالْمُحَارَبَة»[6]
«ای محمد! كسی كه یكی از دوستان مرا آزار دهد، آشكارا به جنگ من برخاسته است.»
روایت اذیت كردن مؤمنین را به منزله مبارزه با خدای سبحان قرار داده است بر این مضمون روایات بسیاری نیز وجود دارد.
- دومین علامت كسی كه اهل جدل باشد و در عین حال طالب علم به عبارتی برای جدل علم را فرا گیرد دائم خواهان برتری و غلبه بر دیگران است و به همین نیّت در گفتگوها و جلسات علمی قرار می‌گیرد.
امام خمینی (ره) می‌فرمایند: اینكه امام صادق علیه السلام علامت مراء را، خود مراء قرار دادند، معلوم است جدل صفتی است كه ابتدا در دل است سپس در زبان ظاهر می‌شود و زبان اهل جدل می‌شود بنابراین مراء زبانی، تراوش مراء قلبی است.
- علامت سوم اهل جدل این است كه دائم صحبت از حلم می‌كنند امّا خودشان اهل حلم و بردباری نیستند. این افراد تنها در ظاهر خودشان را متصف به صفت حلم نشان می‌دهند ولی در حقیقت چنین نیستند. قول و قلب آنها با یكدیگر همسو نیست و این امر خود نفاق و دورویی است و نوعی شرك محسوب می‌شود. چنانچه اظهار خشوع كردن در ظاهر و خاشع نبودن در باطن نیز از واضح‌‌ترین مصادیق شرك، ریا و دورویی است.
حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: حال كه از مضرات و مفاسد جدل آگاه شدیم باید با هر سختی و ریاضتی این خصلت را از درون ریشه كن كنیم و دل را از این كدورت نجات دهیم و قلب را به خلوص نیّت و صدق باطن مزیّن نماییم.
ذلّت و خواری، نتیجه خصومت و جدال
حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: اگر انسان قدری به این قسمت از فرمایش امام صادق علیه السلام كه درباره فرد اهل جدال فرمودند: «فَدَقَّ اللَّهُ مِنْ هَذَا خَیشُومَهُ وَ قَطَعَ مِنْهُ حَیزُومَه»[7] «خدا بینی او را بكوبد و كمرش را قطع كند» تأمل و تفكر کند، پشتش می‌شكند. زیرا این عبارت حضرت یا جنبه اخباری دارد یا جنبه دعایی، امّا در هر صورت به وقوع می‌پیوندد. اگر فرمایش حضرت اخباری باشد قطعاً خبر امام صادق علیه السلام، صادق است و به وقوع می‌پیوندد و اگر دعای معصوم علیه السلام باشد باز هم قطعاً مستجاب خواهد شد.
بنابراین انسان اهل جدل ذلیل و خوار است و به فرموده حضرت امام (ره) شاید خواری و رسوایی در دو عالم باشد، در این عالم نزد كسانی كه می‌‌خواست بر آنان برتری پیدا كند خوار و ذلیل است و در آن عالم در محضر ملائكه مقربین و انبیای مرسلین و اولیای معصومین و بندگان صالح ذلیل است.
و اگر آن قسمت از فرمایش امام صادق علیه السلام را باور كنیم که فرمودند: «خدا به كمرش بزند و بینی او را به زمین بزند» (چه به عنوان نفرین چه به عنوان خبر) باید با همه وجود از خدا كمك بگیریم. چون هیچ كس بی‌آبرویی را دوست ندارد.
حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «پس، وای به حال ما اصحاب مراء و جدال و ارباب هوای نفسانیه و خصومات، كه چقدر مبتلا هستیم به این نفس خبیث بی‌عاطفه كه دست از ما بر نمی‌دارد تا (آنكه) در تمام نشآت و عوالم ما را هلاك كند، (امّا) هیچگاه در صدد اصلاح آن برنمی‌آییم و پنبه غفلت در گوش كرده و از خواب سنگین طبیعت بر نمی‌خیزیم.»
پس از آن حضرت امام خمینی (ره) دعا می‌فرمایند: «خداوندا! تو مصلح عباد و (مالك) قلوب هستی، وجود جمیع موجودات در ید قدرت توست و قلوب بندگان تحت نفوذ اراده تامه تو (است)، ما مالك خود و نفع و ضرر و موت و حیات خویشتن نیستیم، تو قلوب مظلمه و دل‌های با كدورت ما را به نور افاضه خود روشن فرما و مفاسد ما را به فضل و عنایت خود اصلاح فرما و دستگیری از این ضعفای بیچاره بنما.»
تاریخ جلسه: 87/11/23- جلسه 55
این جلسه ادامه دارد…
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» ادامه حدیث 23- القائات روحانی و شیطانی در آموختن
» ادامه حدیث 23- ویژگی‌های گروه دوم از طالبین علم
» ادامه حدیث 23- ضرورت خلوص نیت در فراگیری علم
[1] اصول کافی، ج2، ص300
[2] اصول کافی، ج2، ص301
[3] اصول کافی، ج2، ص301
[4] اصول کافی، ج2، ص640
[5] اصول کافی، ج2، ص640
[6] بحارالانوار، ج72، ص146
[7] اصول کافی، ج1، ص49
