قرآن در آیه 141 سوره آل عمران میفرماید:
لغت شناسی
«تمحیص» اندیشه «محص» به معنای «تطهیر» و «تخلیص» و «پاکسازی» است. مؤمنین در آزمایشات خالص و تطهیر می‌شوند.
«محق» به معنی «نقصان» است. خدای سبحان در آزمایشات، مؤمنین را از ناخالصی‌ها تخلیص می‌کند و از بقایای عیوب‌شان تطهیر می‌سازد و از نجاسات اندکی که در آنها باقی مانده جدا می‌نماید. آزمایشات به نفع مؤمنین است، همان طور که قرار گرفتن در صحنه آزمایش به ضرر کفار است.
(تمحیص به معنای تخلیص خلاصه کردن است) خدا روزگار را می‌چرخاند تا مؤمنین را از گناهان، از تعلقات عالم ماده و از نیات ناصحیح جا کند. «ولِيُمَحِّصَ» از باب تفعیل و برای تدریج بکار می‌رود. مفسرین می‌گویند مؤمنین در گرفتاری‌ها به تدریج از هرچه غیر خدا است جدا می‌شوند، گرفتاری‌ها جایگاه تصفیه مؤمنین است، یعنی گرفتاری موجب مصفّا شدن مؤمنین است. این تصفیه نه به واسطه گرفتاری بلکه به وسیله خود خدا صورت می‌گیرد.
«وَلِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ»
مفسرین «امنوا» را به غیر از ایمان به خدا، به غیب و پیامبر و معاد بر می‌گردانند و می‌گویند ایمان، ایمان به اولیاء خدای سبحان است. ایمان به کراماتی است که از اولیاء صادر می‌شود. در جنگ احد امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حلقه دفاع از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله قرار دارد و بعد از ایشان سه یا چهار یار وفادار و بعد سایر مؤمنین بودند که گروهی از مؤمنین برای بدست آوردن غنیمت رفتند. خدا می‌گوید می‌خواهیم شما را خالص کنیم تا به مؤمنین رده‌ی بالا بپیوندید، تمحیص و تخلیص‌تان شما را نسبت به گرایشات مادی قرار دهیم تا از جایگاه خواص و جایگاه آنان آگاه شوید.
- یکی از مفسرین می‌گوید: در آزمایشات مؤمنین از ضعف ایمان خلاص می‌شوند و به کمال یقین راه پیدا می‌کنند. در داستان جنگ احد مؤمنین دریافتند که نباید ذره‌ای به غنائم میل پیدا کنند، همان اندک میل سبب شکست آنها شد.
نقش آزمایشات در زندگی مؤمنین
یکی دیگر از مفسرین در ذیل همین آیه می‌فرمایند نقش آزمایشات برای مؤمنین نقش کوره‌ای است که طلا در آن قرار می‌گیرد؛ ناخالصی‌ها را از مؤمن جدا می‌کند. به همین جهت طلایی که از کوره خارج شده بسیار ارزشمند و گران‌قیمت است. در واقع انگیزه‌های مؤمنین و عملکرد آنان در آزمایشات آنها را از هر نقصی خلاص کرده و خدا مشتری آنان می‌شود.
«وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ»
کفار در معرض زوال و مؤمنین همیشه زنده‌اند
«محق» به معنی کم کردن آهسته آهسته چیزی است. در گرفتاری ها سرمایه کفار آهسته آهسته نابود می‌شود.
«وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ» کفار در معرض زوال هستند. مؤمنین همیشه زنده‌اند. اگر روزانه چندین میلیارد سلام به عباد صالح داده می‌شود، از آن روست که آنها زنده‌اند. «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» چون عباد صالح زنده‌اند به آنها سلام می‌دهیم. اما نامی از کفار نیست و کسی بر طواغیت سلام نمی‌دهد و نامی از آنها در میان نمی‌باشد. اگر گفته می‌شود کفار در معرض زوال هستند، روزی ترسیم می‌شود که آزاری به واسطه کفار مؤمنین نمی‌رسد و آینده‌ای را پیش روی خود ترسیم می‌کنیم که هیچ کافری نمی‌تواند به مؤمنین آسیبی وارد کند. اصلاً کفار محلی از اعراب ندارند تا صدمه ای به مؤمنین بزنند. آسیب کفار مانند حباب و موقتی است و آسیب‌ها غیرممکن است دائمی باشد. در واقع چشم‌انداز فرج مایه نشاط مؤمنین است. می‌دانند روزگاری می‌رسد که حاکمیت مطلق ان‌شالله از آن مؤمنین می‌شود.
تفاوت مؤمنین با کفار در مواجهه با مشکلات
مؤمنین در گرفتاری‌ها متوجه عیوب خویش شده و در صدد خلاص شدن از آنها بر می‌آیند. اما عیوب کفار در گرفتاری‌ها بر آنان هویدا می‌گردد و آنان را بیشتر گرفتار دنیا می‌کند. گرفتاری برای مؤمنین نورانیت و برای کفار ظلمت را افزایش می‌دهد.
- اما بعضی از مفسرین بر خلاف نظریه بالا می‌گویند گروهی از کفار در کوره گرفتاری‌ها می‌سوزند و آهسته آهسته کفرشان کم‌رنگ می‌شود و توجه به مبدأ اعلی پیدا می‌کنند (یمحق به معنای نقصان بود) کفرشان کم می‌شود توجه‌شان به فطرت و جنبه توحیدی تقویت می‌شود و به سوی خداشناسی قدم برمی‌دارند.
در هر حال گرفتاری به ضرر مؤمن نیست. پیرایشی است که مؤمن با آن آرایش می‌شود. اول پیرایش از عیوب پیدا می‌کند و پس آرایش می‌شود و در این آرایش به اعتقادات حقه و کمالات خاص دست می‌یابد.
مفسرین می‌گویند بعد از این پیرایش‌ها چهره‌ای از ایمان مؤمنین به نمایش گذاشته می‌شود، که اصلاً آنان تصور چنین ایمانی را برای خود تصور نمی‌کردند. آنان گمان نمی‌کردند چنین چهره‌ای در وجودشان مخفی بوده باشد. شاید از همین روست که مؤمن در گرفتاری‌ها جزع و فزع نمی‌کند، چون به بعد از آن فکر می‌کند و باور دارد چه تخلیصی از عیوب بعد از گرفتاری نصیب آنان می‌شود.
آنان معتقدند:
«إنّ مع العُسر یُسری»[1]
بعد از هر سختی راحتی و آسایشی است که این آسایش می‌تواند رهایی از تعلقات دنیا برای آنان صورت گیرد.
ایمان؛ بدون درد ممکن نیست
دست‌یابی به چنین ایمانی بدون درد و سختی ممکن نیست. درحالیکه گروهی ایمان بدون درد را طلب می‌کنند، ممکن است مؤمنی بخواهد در کمال راحتی به ایمان دست یابد. خدای سبحان میفرماید چنین ایمانی ممکن نیست.
تاریخ جلسه : 97/7/7 و 97/7/14 ـ جلسه 119 و 120
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره انشراح، آیه6
