مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
سلامت روان به هنگام بروز مشکلات
دعای پانزدهم صحیفه سجادیه دعایی‌ست که حضرت زمان بیماری یا بروز گرفتاری و اندوه قرائت می‌نمودند. در فراز اول این دعا آمده است:
«اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى مَا لَمْ أَزَلْ أَتَصَرَّفُ فِیهِ مِنْ سَلَامَةِ بَدَنِی وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى مَا أَحْدَثْتَ بِی مِنْ عِلَّةٍ فِی جَسَدِی»[1]
«خدایا تو را سپاس به جهت تندرستى كه (پیش از این) همیشه از آن برخوردار بودم و تو را سپاس بر بیمارى كه (اینك) در بدنم پدید آوردهاى»
حضرت در آغاز این دعا، ثناگوی خدای سبحان بوده و با وجود آن که اکنون گرفتار بیماری یا مشکلی هستند به جهت دوران سلامتی و عافیت شکرگزار پروردگار خویش هستند.
توجه به الطاف پیشین خداوند
یکی از شاخصه‌های سلامت روان آن است که در شرایط نامساعد، نگاه اولیه بنده بر مشکل نبوده بلکه به الطاف پیشین الهی و دوران عافیت که پیش از این بر زندگی او حاکم بوده است؛ توجه دارد. به عبارت دیگر، به مجرد وقوع مشکل، نخستین امری که به ذهن فرد می‌آید تفضلات سابق خدا در دوران عافیت و تنعم می‌باشد.
در نتیجه اگر شخصی به محض بروز مشکل یا بیماری، دوران فراغت و سلامتی خود را فراموش کند و نسبت به الطاف خداوند در گذشته بی‌تفاوت باشد؛ از سلامت روانی برخوردار نیست.
تشکر از خدا بابت بیماری و گرفتاری!
در ادامه حضرت به جهت بیماری یا گرفتاری که اکنون برایشان افتاده است از خدای سبحان تشکر می‌کند! امری که شاید برای اکثر افراد تعجب‌آور است.
امام سجاد علیه‌السلام کلام خود را با عبارت «لَک الحَمد» آغاز نموده‌اند تا یادآور شوند بیماری و گرفتاری مانع رعایت ادب در محضر پروردگار نیست.
همچنین با فعل «أَحْدَثْتَ» ایجاد بیماری یا گرفتاری را به خداوند نسبت می‌دهند؛ زیرا بر این باور هستند که همان خدای رحمن، رحیم، ودود، غفور، کریم و… این گرفتاری را در زندگی بنده ایجاد کرده و قطعاً در باطن آن خیرات و عنایات الهی نهفته است.
به علاوه این فعل نشان می‌دهد که بیماری و گرفتاری «مُحدِث» است یعنی ایجاد شده؛ بنابراین دوام نخواهد داشت و به زودی مرتفع می‌شود.
امر دیگری که حضرت بابت آن شاکر خدای سبحان هستند این است که بیماری یا مشکل تنها جسد ایشان را گرفتار کرده و قلب و روح‌شان در امان است. یعنی پیشامدهای ناگوار نباید در معنویات فرد خللی وارد کرده و ارتباط بنده با خدای سبحان را خدشه‌دار نماید. در ادعیه آمده است:
«اللهمّ لاتَجعل مُصیبَتَنا فی دینِنا»[2]
«پروردگارا گرفتاری ما را در دین و اعتقادات ما قرار مده»
همچنین با توجه به آن که کلمه «جسد» در زبان عرب تنها برای موجود حیِّ عاقل به کار می‌رود؛ حضرت با استفاده از آن یادآور می‌شوند که بنده فراتر از حد چارپایان، به این ادراک رسیده است که در بطن مشکلات لطف و توجه الهی وجود دارد.
از بیماری با کلمه «علّة» تعبیر می‌شود به این جهت که با بروز بیماری فرد روز به روز ضعیف‌تر می‌شود.
تعادل رفتاری و احساسی در زمان عافیت و گرفتاری
فراز2: «فَمَا أَدْرِی یا إِلَهِی، أَی الْحَالَینِ أَحَقُّ بِالشُّكْرِ لَكَ وَ أَی الْوَقْتَینِ أَوْلَى بِالْحَمْدِ لَكَ»
«پروردگارا نمی‌دانم كدامیك از این دو حالت (تندرستى و بیمارى) برای سپاسگزارى تو شایستهتر و كدامیك از این دو زمان براى ستایش تو سزاوارتر است»
حضرت با این بیان متذکر می‌شوند که بایستی میزان شکر بنده در حال عافیت با میزان شکر او به هنگامه مشکلات یکسان باشد. فردی که از سلامت روان برخوردار است تعادل اعتقادی و احساسی دارد و تغییر شرایط بر ارتباط او با خداوند اثرگذار نیست.
زمان صحّت، چه زمانی است؟
در ادامه حضرت به توصیف صحت می‌پردازند:
«أَ وَقْتُ الصِّحَّةِ الَّتِی هَنَّأْتَنِی فِیهَا طَیبَاتِ رِزْقِكَ وَ نَشَّطْتَنِی بِهَا لِابْتِغَاءِ مَرْضَاتِكَ وَ فَضْلِكَ وَ قَوَّیتَنِی مَعَهَا عَلَى مَا وَفَّقْتَنِی لَهُ مِنْ طَاعَتِك»
«آیا وقت صحت که در آن زمان ارزاق طیب تو برای من گواراست و به وسیله آن برای طلبِ رضایت و احسانت مرا بانشاط ساختی و با آن مرا بر انجام طاعات توفیق داده توانایم کردی(برای حمد سزاوارتر است؟)»
صحت و عافیت حقیقی از منظر امام سجاد علیه‌السلام دارای چند ویژگی است:
هَنَّأْتَنِی فِیهَا طَیبَاتِ رِزْقِكَ
صحت حقیقی از آنِ فردی‌ست که به وجود ارزاق طیبه در زندگی خود اهمیت داده، آن‌ها را تنها از جانب خدا دانسته و از استفاده از آن‌ها لذت می‌برد. رزق، آن چیزی است که فرد از آن استفاده بهینه می‌نماید بنابراین دارائی‌های ذخیره شده و دارائی‌هایی که به غلط و ناگوار مصرف می‌شود؛ «رزق» انسان نمی‌باشد.
پس فردی که دارائی‌های خود اعم از مال، توان، زمان و… را به طور صحیح و با لذت مصرف نماید از نعمت «صحت» برخوردار است. برای مثال فردی به اعضای خانواده خود انواع خدمات را می‌دهد و در عین حال از این موضوع بسیار خرسند است؛ چنین فردی صحت دارد.
فردی که از دارائی‌های خود به شیوه صحیحی استفاده کرده و به اطرافیان خود خدمات‌دهی دارد؛ گویا صحت خود را به نمایش عموم می‌گذارد. رفتار نادرستی که غالبا در جامعه مشاهده می‌شود این است که افراد، ناخوشی‌ها و مشکلات خود را به نمایش گذاشته و دیگران را از آن مطلع می‌کنند لکن خوشی‌های خود را مخفی می‌نمایند. یکی از علامات سلامت روان، شریک کردن دیگران در دارائی‌ها و نعمات است.
توجه به این امر که نعمات تنها از جانب خدای سبحان بوده(رِزْقِكَ) مانع از آن است که فرد بخیلانه و بامنت، دیگران را بهره‌مند سازد؛ زیرا خزانه الهی نامحدود بوده و فرد گویا از این خزانه نامتناهی پرداخت دارد. در نتیجه، فردی که دارائی‌های خویش را ثمره زحمات خود و یا شانس بداند از سلامت روان بهره‌مند نیست.
وَ نَشَّطْتَنِی بِهَا لِابْتِغَاءِ مَرْضَاتِكَ وَ فَضْلِكَ
فردی که از نعمت «صحت» برخوردار بانشاط و مسرور است. ریشه نشاط، «نشط» است که در زبان عرب زمانی استفاده می‌شود که مو به راحتی شانه می‌شود. فرد بانشاط دربند امورات بی‌اهمیت و پست نیست.
همچنین بنده وجود این نشاط را تنها از لطف خداوند می‌داند نه تدابیر و عملکرد خویش مانند ورزش و تغذیه مناسب.
پس کسی که دائم در بند سخنان نادرست اطرافیان و رفتارهای ناشایست آنان است –ولو در ظاهر از سلامت جسمی برخوردار باشد- بی‌نشاط است.
لِابْتِغَاءِ مَرْضَاتِكَ وَ فَضْلِكَ
فردی که از جانب خداوند عطیه «صحت» دریافت کرده است؛ از وجود نعمات و سرور باطنی، نه برای رسیدن به آرزوهای نفسانی و تمتعات مادی، بلکه تنها در جهت کسب رضایت الهی و فضل او استفاده می‌کند.
عبارت «فَضْلِكَ» به این معنا اشاره دارد که شایسته است بنده در معنویات زیاده‌طلبی داشته و طالب فضل الهی باشد. برای مثال خواستار ایمان کامل‌تر، اخلاق نیکوتر و… باشد.
نکته
وجود ضمیر «یاء» در سه فعل «هَنَّأْتَنِی، نَشَّطْتَنِی، قَوَّیتَنِی» حاکی از ضرورت وجود خودشناسی صحیح در این زمینه می‌باشد.
تاریخ جلسه: 98/7/1 ـ جلسه 1
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] صحیفه سجادیه، دعای 15، فراز1
[2] مفاتیح الجنان(شیخ عباس قمی)، اعمال شب نیمه شعبان
