«حم»
تاویلات «حم»
سوره دخان با حروف مقطعه آغاز شده است. حروف مقطعه رمزی است بین خدا و رسول که ما از عمق این رمز بی‌بهره‌ایم اما بزرگان تأویلاتی در این باره بيان داشته‌اند که به بیان برخی از آنها می‌پردازیم:
- «حاء» وحی خاصی است که خدای سبحان بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نموده است و «میم» نام محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله است که بندگان به واسطه ایشان، وحی را ادراک می‌کنند. خدای سبحان در آغاز این سوره قسم یاد نموده، به حق وحی‌ای که به پیامبرش کرده و به حق پیامبری که آن وحی را دریافت کرده است.
- «حاء» اسم «حکیم» و «میم» اسم «متین» خدای سبحان است. به این معنا که خدای سبحان برای اثبات مطالبی که در آیات دیگر آمده، به حکیم بودن و متین بودن خویش سوگند یاد می‌کند.
- «حاء» دلالت بر حسیب بودن خداوند می‌کند. خدای سبحان قسم یاد می‌کند که حساب همه چیز را دارد، حتی تعداد نفس‌های بندگان و تعداد بر هم زدن پلک‌هايشان را، و «میم» نام «مقیت» خدای سبحان است. خدای سبحان مقیت است و قوت نفس و عقل و قلب و روح بندگان با او است و علی الدوام تغذیه همه مراحل وجودی انسان نيز با او است.
- «حم» کنایه از نام حنّان و منّان خدای سبحان است، او بسیار مهربان است و آنچنان بنده را غرق نعمات خویش می‌کند تا بنده، از همه جدا و وابسته به او باشد.
- «حا» اشاره به حق خدا بر بندگان و «میم» اشاره به محبتی است که خدای سبحان به بندگانش دارد. پیش از اینکه بنده به او محبت داشته باشد او قسم یاد می‌کند که به بندگانش عشق می‌ورزد.
- «حاء» اشاره به حقیقت و «میم» اشاره به مبین بودن آن حقیقت می‌کند.قسم به حقیقتی که بسیار آشکار و واضح است که آن حقیقت آشکار، خود خداست.
- «حم» قسم به مجموع قرآن کریم است. مجموع قرآن در یک علامت اختصاری به عنوان «حم» ذکر شده است.
- «حاء» به معنی حی قیوم است. یعنی خدای سبحان به حیّ بودن خود قسم ياد كرده است و «میم» اشاره به مبین بودن قرآن دارد، مبین به معنای فاصله ایجاد کردن بین حق و باطل.
- «حم» به معنای «حمد» است. خدای سبحان به حمد و ثنای خود قسم می‌خورد. به حق آن خدایی که شایسته حق است و به حق قرآنی که حقانیت آن بر همگان آشکار است.
با توجه به توضیحاتی که بيان شد «حم» همچنان سری است بین خدا و رسول که ما از آن بی‌خبریم!
«وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ»
«سوگند به كتاب روشنگر»
سوگند به قرآن که نوشته شده و جدا کننده حق از باطل است.
کتاب با «ال معرفه» آمده است، بدین معنا که حقایق قرآنی و پیام‌های الهی نزد فطرت شناخته شده است.
قوانین ثبت شده تغییر ناپذیر
از قرآن به «کتاب» تعبیر شده و این نشان می‌دهد، قرآن ثبت شده و قانون‌مند و لایتغیر است.
قسم به قرآنی که مجموعه‌ای از قوانین ثبت شده‌ی تغییرناپذیر است. قسم به قرآنی که واضح و روشن همه امور را بیان می‌کند و فاصل بین حق و باطل است.
نامه حبیب به محبوب
به تعبیر حضرت امام خمینی رحمة‌الله قرآن، نامه حبیب است به محبوب. قرآن نمایشگاه محبت خدای سبحان به بنده است. خدای سبحان به نامه‌ای قسم می‌خورد که برای بندگانش فرستاده است.
تعبیر دیگر: خدای سبحان در این نامه به وضوح خود را معرفی می‌کند: قسم به نوشته‌ای که پرده برداری از قدرت و عظمت حضرت حق می‌کند.
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام می‌فرماید:
«فَتَجَلَّی لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا رَأَوْه»[1]
«خداوند متعال در کتابش برای مردم «تجلی» کرده، بدون آنکه بتوانند او را ببینند.»
قسم به نامه‌ای که نگارنده نامه را به شما معرفی کرد!
ثمره دوستی با قرآن؛ پرده برداری از حقایق
«کتاب» نوشته‌ای است که از بسیاری اسرار، پرده‌برداری می‌کند. خدای سبحان قسم یاد می‌کند به قرآنی که بسیار واضح است و می‌فرماید: من رموزی در قرآن برای شما ثبت کرده‌ام که شما با تعقل در آن با رموز الهی آشنا می‌شوید. هراندازه دوستی با قرآن بیشتر باشد پرده برداری از حقایق، بیشتر صورت می‌گیرد.
با هر مراجعه و حضور در پیشگاه قرآن، پرده‌برداری جداگانه‌ای از خدای سبحان صورت می‌گیرد و حمد جداگانه‌ای می‌طلبد.
گویا بودن زبان قرآن
قرآن، «بیّن» است. زبان قرآن برای همه گویا است و با فطرت افراد سازگار است. قرآن «مبین» است یعنی راه هدایت را از ضلالت، انسانیت را از حیوانیت و حق را از باطل جدا کرده است.
در محضر قرآن که قرار می‌گیریم هیچ آشفتگی و مشتبهی در زندگی ملاحظه نمی‌شود.
«إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ»
«ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم (زيرا) كه ما هشدار دهنده بوديم»
قدرت‌نمایی خداوند سبحان
ما قرآن را با همه‌ی قدرت خويش در لیله‌ی مبارکه قدر از عالم اعلی به عالم سفلی فرود آوردیم.
خداوند در سوره قدر می‌فرماید:«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم» و در این سوره فرموده: «فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ» این لیله مبارکه همان لیلة القدر است.
تعبیر دیگر: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» ، «ما قرآن را فرود آوردیم» یعنی قرآن را در دسترستان قرار دادیم.
قرآن را پایین آوردیم و در این فرود هم قدرت‌نمایی خود را به نمايش گذاشتيم و هم اينكه انسان خاكي چنانچه بخواهد می‌تواند ظرف دريافت قرآن گردد.
ثمره ارتباط با قرآن
خدای سبحان در آیه سه مرتبه از ضمیر «نا» به معنای «ما» استفاده کرده «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» و این امر بدین معناست که نشان دهد این نزول قدرت‌نمایی حضرت حق است و بنده به هر اندازه ارتباطش با قرآن بیشتر شود قدرتمندتر می‌گردد.
سوره دخان؛ سوره منتسب به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها
به دلیل آنكه سوره دخان از وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله پرده‌برداری عجيبی می‌كند منتسب به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است.
شناخت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها؛ لازمه درک شب قدر
امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
«إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ اَلْقَدْرِ، الليلة فاطمة، و القدر اللّه؛ فمن عرف فاطمة حقّ معرفتها، فقد أدرك ليلة القدر. و إنّما سمّيت فاطمة، لأنّ الخلق فطموا عن معرفتها»[2]
«(اینکه خداوند می فرماید:) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم (مراد از) شب، فاطمه و مراد از قدر، خداوند است. در نتیجه هر کسی فاطمه را آنچنان که باید بشناسد، به حقیقت، شب قدر را ادراك نموده است، و اینکه فاطمه، فاطمه نامیده شده ازآنروست که مخلوق از (کنه) معرفت وي عاجز است.»
«لیله» فاطمه است اگر کسی فاطمه را آن گونه که شایسته اوست شناخت، لیلة القدر را درک کرده. همان لیلة القدری که برتر از هزار ماه است.
وسعت وجودی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها
حضرت حق مي‌فرماید: آن قرآن را که مجموعه اسرار ماست، در وجود مقدس فاطمه سلام‌الله‌علیها فرود آورديم «فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ»
خدای سبحان می‌فرماید: ما قرآن را در ظرف وجودی فاطمه سلام الله علیها فرود آوردیم. وسعت وجودی فاطمه سلام‌الله‌علیها چه اندازه بايد باشد كه قرآن بتواند در این ظرف فرود آيد؟!!
معمولاً ظرف وجودی افراد به تدریج آماده دریافت فیوضات می‌شود تا انسان گنجایش و ظرفیت پذیرش و دریافت فیوضات را بدست آورد اما وجود مقدس زهرای مرضیه آنچنان قابلیتی دارد که یکباره همه حقایق در او جلوه‌گر می‌شود. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر»
«انزال» به معنای یکباره نازل کردن و «تنزیل» به معنای به تدریج نازل كردن است. قرآن یک انزال در لیلة‌القدر دارد و یک تنزیل، در طول بیست و سه سال که بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله وارد شده است.
«لَيْلَة مُّبَارَكَة» ظرف قرآن است و اینجا سخن از ظرفی است که قرآن در آن نازل شده و همه وجودش پر از برکت و منفعت و نور است.
بسیاری از علما می‌فرمایند: همانطور که مکان‌ها با هم تفاوت دارند به این معنا که محدوده حرم معصومین، زمین مسجد، و… با سایر مکان‌ها متفاوت است و واجب الحرمة می‌باشد، برخی از زمان‌ها نيز با ساير زمان‌ها متفاوت است. لیله‌ی قدر در میان زمان‌ها از قدر ومنزلت ويژه‌اي برخوردار است، حال اگر این زمان در یک انسان تعیّن پیدا کند، بلندای این فرد بايد تا چه اندازه‌اي باشد؟ «سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ».
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها؛ قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله
از سوی دیگر رسول اللّه صلى‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید:
«فاطِمَة بَضْعَة مِنّی وَهِی قَلْبِی وَهِی روُحِی التی بَینَ جَنْبِی»[3]
«فاطمه پاره تن من است , و او قلب من است و روحی که بین من است»
خدای سبحان قرآن را بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله (یعنی بر این وجودی که نامش فاطمه است) نازل كرده است.
کثیر الخیر بودن حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها
یکی از مفسرین می‌گوید: خدای سبحان نفرمود: انا انزلناه فی لیله. بلکه فرمود: «فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ»
قرآن در آيه ديگری نام فاطمه سلام‌الله را «کوثر» نهاد و در این آیه «مبارکه»، بدین معنا که فاطمه کثیر الخیر و البرکة است و هر کس به وی نسبت پیدا کند ماندگار می‌شود.
تعبیر دیگر: «مبارکه» به معنی کثیرالخیر و البرکه است، یعنی قدرت روحانی شما از قرآنی است که از فاطمه دریافت می‌کنید.
کثیر المنفعة بودن قرآن
یکی از مفسرین می‌فرمایند: اگر درباره نزول قرآن «لَيْلَة مُّبَارَكَة» بكار رفته از آنروست که خواندن قرآن و شنیدن و حفظ و نگهداريش برکت دارد، قرآن کثیر المنفعه است.
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، عامل وصل بنده به خدای سبحان
مفسرین می‌گویند: شب، زمان وصال به مولا است و علت نامگذاری شب قدر به این نام به دلیل مبارک بودن آن است، «لَيْلَة مُّبَارَكَة» شب وصل است، وجود مقدس حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها «لَيْلَة مُّبَارَكَة» است، یعنی عامل وصل بنده به خدای سبحان
وصال به حضرت حق یا از طریق فاطمه سلام‌الله‌علیها میسّر می‌شود و یا از طریق همسر و فرزندان فاطمه؛ در حلقه وصل بنده به مولا، محور فاطمه است، بدون وساطت فاطمه این وصال نمی‌تواند صورت بگیرد.
بعضی مفسرین می‌گویند: «لَيْلَة مُّبَارَكَة» یعنی لیله‌ای که جمال و رحمت حق در او جلوه‌گر شده، او نمی‌خواهد فردی در عالم بازنده باشد.
در حقیقت «لَيْلَة مُّبَارَكَة» لیله‌ای است که ارزش عمل درآن مضاعف می‌شود. یک صدقه دادن و یک رکعت نماز در شب قدر با غیر شب قدر قابل قیاس نیست. این بدان معناست که هر عملی وقتی انتساب به فاطمه سلام‌الله‌علیها پیدا کند، مضاعف شده و برکت می‌یابد.
پنهان بودن حقیقت قرآن در وجود حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها
شب مظهر اسم باطن خدا و روز مظهر اسم ظاهرست. در شب همه چیز پنهان است. شب، زمان بازگویی اسرار است. شب مستور است و نسبت به روز حکم ناموس دارد. حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها «لیله» است يعني حقیقت قرآن در وجود مقدس حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پنهان است.
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، حجب میان بنده و خداوند را مرتفع می‌سازد
تعبیر دیگر: «لَيْلَة مُّبَارَكَة» زمانی است که بنده در برابر خدای سبحان حضور پیدا می‌کند. وجود مقدس حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها عاملی است که حجب ميان بنده و خدای سبحان را مرتفع می‌سازد تا بنده به حضور و شهود راه پیدا کند.
بیت فاطمه سلام‌الله‌علیها، خانه‌‌‌ی دو در است
در تفسیر سوره مبارکه قدر حضرت امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند: بیت فاطمه خانه دو در است. از یک در، ملک از عالم اعلی بر این خانه وارد می‌شود و حقایق را فرود می‌آورد، و از در دیگر رحمت به همه عالم سرازیر می‌شود.
ملک هنگامی که می‌خواهد از این عالم بالا برود بايد از خانه فاطمه سلام‌الله‌علیها عبور کند و اجازه بگیرد.
خدای سبحان اسرار خویش را در باطن این خانواده قرار داده. هم اسراری که از آسمان نازل می‌شود و هم اسراری که قرار است از زمین به آسمان برود.
«إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ»
«حتماً ما همیشه انذار کننده هستیم»
«انذار» به معنای توجه دادن است نه به معنای ترساندن.
در توضيح انذار بايد گفت وقتي مادري برای فرزندش آذوقه‌اي تهيه كرده و می‌گوید: سر فلان ساعت بخور! متوجه باش گم يا خراب نشود! این توجه دادن‌ها، انذار است.
خدای سبحان در آيه خود را با نام «منذِر» معرفی كرده و می‌فرماید: ما همیشه انذار کننده‌ایم. بدين معنا كه ما همیشه بندگان را توجه می‌دهیم تا گرفتار غفلت نشوند و انحرافی بر آنان عارض نگردد.
قدرت‌نمایی خداوند
یکی از مفسرین می‌فرمایند: خدای سبحان با تکرار ضمیر بارز «نا» به قدرت خویش اشاره دارد تا بيان دارد ما همیشه به شما هشدار می‌دهیم كه غفلتي بر شما عارض نشود، اين هشدارها بواسطه قرآن صورت مي‌گيرد.
برخی مفسرین می‌گویند: در انذار قدرت‌نمایی حضرت حق نهفته است. «إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ» ما با قدرت بندگان را انذار می‌دهیم که هر غافلی از طریق مشاهده قدرت ما هوشمند و هوشیار شود.
علت غفلت‌ها
قرآن خلق را بیدار، به هوش و متوجه نگه می‌دارد. غفلت‌های مردم به دلیل دوری آنان از کتاب است.
از ثمرات قرار گرفتن در محضر قرآن
یکی از نقش‌های اساسی «کتاب مبین» آشنا كردن مردم با سرمایه‌ها و دارایی‌هايشان است قرآن با انذارهای همیشگی مانع هدر رفتن سرمایه و موجودی بندگان می‌شود، از اين رو هر چه انسان بیشتر در محضر قرآن قرار گیرد انذار قرآن را بیشتر ادراک می‌کند، او در هر بار مراجعه به قرآن به روشنگری جدیدی نائل می‌شود، به عنوان مثال با هشداري در مي‌يابد اعضا و جوارحش مي‌تواند گرفتار معصیت شود و با انذار دیگر در مي‌يابد طاعاتی که با اعضا و جوارح انجام می‌دهد زاييده توان فردي او نيست تا گرفتار عجب و غرور و كفر گردد بلكه توفیق خداي سبحان است، و چون مجدد به كتاب آسماني قرآن مراجعه كند هشداري او را به خود مي‌آورد كه نبايد طاعات خود را کامل ببيند زیرا این طاعات برای روز بزرگ قیامت هرگز کافی نیست.
بخش‌نامه خداوند سبحان
در تعبیر دیگری آمده است: هنگامی که خدای سبحان می‌فرماید: «إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ» یعنی ما برای اهل عالم بخش‌نامه‌ای صادر كرده‌ايم كه با وجود قرآن، جایی برای غفلت و بطالت و کسالت نیست. جایی برای زندگی بدون برنامه نيست.
تاریخ جلسه: 98.10.14 ـ جلسه 1
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه خطبه 147
[2] عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، جلد 11، صفحه 99
[3] نور الأبصار، ص 52
