مقدمه
«بهداشت روان» یکی از مباحث اثرگذار در زندگی بشر بوده که امروزه مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان، بهداشت روان را این‌گونه تعریف کرده‌اند:
«برخورداری فرد از ظرفیت‌ها و توانایی‌های خاص در جهت تطابق و سازش با تغییرات به وجود آمده در محیط پیرامون»
در سلامت روان، فرد نگاه واقع‌بینانه‌ای به توانمندی‌های خویش داشته که موجب می‌شود انتظار بیش از حدی از خود نداشته و فعالیت او کمتر از میزان توانایی‌اش نباشد. به علاوه او همواره در پی کسب مهارت‌های جدید و شکوفایی استعدادهای نهفته خویش است.
همچنین او ضمن برقراری ارتباط صحیح با اطرافیان، نیازهای آنان را به موقع تشخیص داده و با شناسایی میزان توانمندی و بهره‌گیری از ذهن سالم خود، سعی در برطرف ساختن آن نیازها دارد.
در محضر امام سجاد علیه‌السلام و در بستر صحیفه سجادیه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت:
توجه به توانمندی و کارآمدی خویش
دعای بیست و دوم دعایی‌ست که حضرت هنگام وقوع امور سخت و انجام کارهای دشوار قرائت می‌کردند. در فراز ششم این دعا آمده است:
«وَ اقْضِ عَنِّی كُلَّ مَا أَلْزَمْتَنِیهِ وَ فَرَضْتَهُ عَلَی لَكَ فِی وَجْهٍ مِنْ وُجُوهِ طَاعَتِكَ أَوْ لِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِكَ…»[1]
«پروردگارا! مرا بر انجام هر امری که به جهت اطاعت خودت یا (خدمت به) آفریدگانت بر من واجب و لازم نمودی؛ موفق گردان»
در این فراز بنده از خدای سبحان درخواست می‌نماید او را نه بر انجام برخی از وظایف بلکه بر انجام همه وظایف خویش موفق گرداند؛ چه وظایفی که در ارتباط با خالق و خدای خویش دارد و چه وظایفی که در برابر خلق و اطرافیان بر عهده او هست. به بیان دیگر، فرد با این درخواست نشان می‌دهد که توانایی انجام همه وظایف را در خود یافته و تنها برای شکوفا شدن این توانایی دست نیاز به سوی پروردگار دراز نموده و توفیق انجام عمل را درخواست می‌نماید.
همانگونه که بیان شد یکی از شاخصه‌های بهداشت روان توجه به توانمندی‌های خدادادی و تلاش برای به کارگیری آن‌ها در امور صحیح است. نتیجه این امر آن است که فرد نه خواستار معافیت از انجام وظایف خویش است و نه به انجام برخی از وظایف خویش اکتفا می‌نماید بلکه او در صدد آن است که تمام توان خود را در جهت اجرای همه وظایف خود به کار گیرد.
در نگاه دیگر، در بهداشت روان، فرد «خودکارآمدی» خویش را باور داشته و توانایی رسیدن به موفقیت در موقعیت‌های گوناگون را در خود می‌بیند و برای تحقق این امر از همه استعدادهای خویش استفاده می‌کند.
در ادامه دعا، در فراز هفتم آمده است:
«…حَتَّى لَا یبْقَى عَلَی شَیءٌ…»[2]
«تا اینکه چیزی بر عهده من نماند»
بنده با بیان این عبارت کیفیت انجام این وظایف را به گونه‌ای درخواست می‌نماید که هیچ بدهکاری و دِینی بر گردن او باقی نماند؛ یعنی ضمن پرهیز از کم‌کاری، خواستار مثمر ثمر بودن فعالیت و اعمال خود می‌باشد. او به خوبی می‌داند تحقق این امر تنها زمانی امکان دارد که با به کارگیری همه قوای خویش و طلب امداد الهی، از کم‌کاری پرهیز نموده و بهترین عملکرد را در برابر خالق و مخلوق داشته باشد.
تعادل روانی
امام سجاد علیه‌السلام در فراز نهم دعای بیست و دوم از خدای سبحان درخواست می‌نمایند:
«وَ ارْزُقْنِی خَوْفَ غَمِّ الْوَعِیدِ وَ شَوْقَ ثَوَابِ الْمَوْعُودِ»[3]
«پروردگارا! ترسِ اندوهِ عذاب و اشتیاق به پاداش وعده داده شده را روزی من گردان»
در فراز امام سجاد علیه‌السلام دو درخواست متفاوت را بیان می‌نمایند: یکی نگرانی سازنده و دیگری اشتیاق و امید به دریافت. وجود این دو امر در کنار یکدیگر انسان را به«تعادل روانی» رسانده و وجود هریک بدون دیگری، عامل شخصیت نامتعادل و در نتیجه، رفتارهای نامتعادل خواهد بود.
نگرانی سازنده موجب می‌شود که انسان به یافته‌ها و اعمال سابق خویش اکتفا ننموده و کیفیت و کمیت عملکرد خویش را ارتقا دهد و از سوی دیگر امیدواری او به دریافت پاداش الهی و کسب نتیجه دلخواه، انگیزه او را برای ادامه مسیر پایدار نگه می‌دارد. همچنین اشتیاق و امیدواری نشانگر پویایی فرد در به کارگیری توانمندی‌های خویش بوده و مانع از بروز کسالت و ناتوانی در چالش‌های زندگی می‌باشد.
فعل «ارْزُقْنِی» نشان می‌دهد که این دو امر رزقی است که وجود آن در روزمره فرد لازم می‌باشد.
به بیان دیگر، فردی که دارای این دو ویژگی باشد؛ علی‌رغم نگرانی از کمبود یا خطای عملکرد خویش، مشتاق پاداش و نتیجه‌ای ست که افراد درستکار داده شده است؛ زیرا خود را نالایق برای دریافت اجر نمی‌داند و بر این باور است که به حول و قوه الهی عمل او ثمربخش خواهد بود.
مدیریت صحیح او پریشانی و نابسامانی را از زندگی وی دور نموده تا آن‌جا که صلاحیت الگو قرار گرفتن برای دیگران را خواهد داشت:
«وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماما»[4]
«پروردگارا ما را پیشوای متقین قرار ده»
به علاوه، فرد مشتاق، هم خود بانشاط است و هم موجب شادمانی اطرافیان می‌شود.
هر یک به تنهایی…
نگرانی صرف، موجب افسردگی و کسالت و امید و اشتیاق به تنهایی ممکن است موجب خودبرتربینی و بی‌مبالاتی در اعمال شود. از این رو لازم است به جهت پیشگیری از بروز این دو بیماری، اقدامات لازم انجام شود.
بنده با درخواست رزق شوق و خوف سازنده از خدای سبحان، با این دو بیماری مقابله نموده و اجازه گستردگی سایه شوم آن را در زندگی خویش نمی‌دهد زیرا شوق آن چنان او را فعال می‌نماید که کسالت اندک حضوری نیز در این عرصه نمی‌تواند داشته باشد و از سوی دیگر، نگرانی مانع اطمینان او از وضعیت خویش می‌شود.
احساس خود یا قضاوت دیگران؟
امام سجاد علیه‌السلام در فراز یازدهم دعای بیست و دوم از خدای سبحان درخواست می‌نمایند:
«وَ ارْزُقْنِی الْحَقَّ عِنْدَ تَقْصِیرِی فِی الشُّكْرِ لَكَ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَی فِی الْیسْرِ وَ الْعُسْرِ وَ الصِّحَّةِ وَ السَّقَمِ، حَتَّى أَتَعَرَّفَ مِنْ نَفْسِی رَوْحَ الرِّضَا وَ طُمَأْنِینَةَ النَّفْسِ مِنِّی بِمَا یجِبُ لَكَ فِیمَا یحْدُثُ فِی حَالِ الْخَوْفِ وَ الْأَمْنِ وَ الرِّضَا وَ السُّخْطِ وَ الضَّرِّ وَ النَّفْع»[5]
«پروردگارا! (اعتراف به) حق را در زمان کوتاهی در شکرگزاری به جهت نعمات تو در آسایش و سخنی و سلامتی و بیماری، روزی‌ام گردان؛ آن‌گونه که در حال ترس، امنیت، رضایت، خشم، آسیب و منفعت، روح رضایتمندی و آرامش را به آنچه بر تو واجب است؛ در وجود خویش بیابم»
در این عبارت بنده از خدای سبحان درخواست می‌کند آن گاه که قصور در شکرگزاری دارد؛ آنچنان حق‌شناس باشد که نتایج و آثار این حق‌شناسی را در درون خود دریابد.
حق‌شناسی، وظیفه همیشگی بنده در عرصه‌های گوناگون زندگی است و آرامش، رضایتمندی و سرور ثمره آن است به نحوی که برای فرد قابل درک است. گاه شخصی در نظر دیگران شاد و آرام بوده لکن او بر نارضایتی و آشوب درونی خویش آگاه است. رضایتمندی و احساس مثبت حقیقی، ابتدا توسط خود شخص قابل درک است.
او موقعیت‌های گوناگون زندگی را عرصه انجام وظیفه(حق‌شناسی و حق‌مداری) دانسته و سعی بر اجرای مسئولیت با کمیت و کیفیت مناسب دارد. نه گرفتار ادعا گردیده و نه گرفتار عجزی که از عهده تکلیف بر نیاید؛ شاخص میزان را در درون خویش میابد و چون نهایت تلاش را به حول و قوه حق در این زمینه به کار گرفته است؛ آرامش باطنی وجود او را فرا می‌گیرد هر چند به نتیجه مطلوب نرسد.
عبارت «حَتَّى أَتَعَرَّفَ مِنْ نَفْسِی» بیانگر اهمیت توجه به وجدان و صداقت با خویش است. گاهی اوقات دیگران معتقد به خوب بودن فردی هستند و از او تعریف و تمجید می‌نماید لکن او می‌بایست با بررسی احساسات درونی خویش و رجوع به وجدان، وضعیت خود را بسنجد. و یا بلاعکس، گاه دیگران زبان به شماتت و عیب‌جویی فردی می‌گشایند و حال آن که او در دل احساس آرامش دارد چرا که وظیفه خویش را به شایستگی انجام داده است.
نکته دیگری که در این عبارت به چشم می‌خورد آن است که شکرگزاری نه فقط در زمان خوشی و سلامتی که در زمان سخنی و بیماری نیز لازم است. در حقیقت فردی که از سلامت روان برخوردار است در همه لحظات ناظر بر الطاف و نعمات خداوند بود و وجود یک مشکل او را منصرف از شکرگزاری نمی‌نماید.
تاریخ جلسه: 99/2/1 ـ جلسه12
این جلسه ادامه دارد…
«برگرفته از بیانات استاد بروجردی»
[1] صحیفه سجادیه، دعای 22
[2] صحیفه سجادیه، دعای 22
[3] صحیفه سجادیه، دعای 22
[4] سوره مبارکه فرقان، آیه 74
[5] صحیفه سجادیه، دعای 22
