«إذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاء خَفِيّاً»
«در آن هنگام كه پروردگارش را (در خلوتگاه عبادت) پنهانی ندا داد.»
ظهور رحمت الهی
در دوره نبوّت حضرت زکریا رحمت الهی به ظهور رسید. و این رحمت در دعا و ندای مخفیِ زکریا جریان یافت.
«إذْ»، متعلق به تذکّر و « اُذکُر» در تقدیر است؛ یعنی ای پیامبر! زمان رحمت خاص را یادآوری کن.
درخواست صحیح و ابراز فقر و نیاز به خداوند، از مصادیق لطف خاص خداوند است. در آیه درخواست صحیح زکریا بیان می‌شود که نماد رحمت حق است؛ زیرا در اثر غضب الهی، باب دعا و مناجات بسته می‌شود.
از مصادیق رحمت و ظهور الطاف الهی این است که بنده در زمان اضطرار دست نیاز خویش را بسوی خداوند بالا می‌برد و از غیر خدا منقطع می‌شود.
درخواست رشد و کمالات
«نَادَى رَبَّهُ» رب به معنای مربی، مالک، پرورش دهنده، سید و صاحب‌اختیار می‌باشد.
زکریا مربی خود را صدا زد و از او درخواست رشد و کمالات الهی را می‌کند.
زکریا در حجله خاص دعا، با خداوند مناجات دارد. گویا توجه خاص خداوند را به خود جلب کرده بود. با وجود اینکه در جایگاه قرب قرار داشت، اما ادب ندا را رعایت می‌کند.
«نِدَاء خَفِيّاً» از مخفی بودن ندا و مناجات درونی زکریا حکایت دارد که اطرافیان متوجه این مناجات نمی‌شدند.
مطرح کردن درخواست‌ها با دیگران، مانع اجابت دعا
در آیه دو بار واژه ندا ذکر شده است تا اقبال و توجه خاص زکریا به خداوند را مطرح کند. گویا این مناجات در شب محقق شده است؛ زیرا در دل شب، حجلۀ وصل با خداوند از دیدگاه اغیار مخفی است.
آنچه آدمی از این آیه آموزش می‌گیرد آن است که در زمان آگاهی افراد از خواسته‌های فرد، باب اجابت دعا بسته می‌شود؛ یعنی مطرح کردن درخواست‌ها با افراد، مانع اجابت دعا می‌شود؛ چرا که گاه بازگو کردن درخواست‌ها عتاب دیگران را به همراه دارد که این عتاب، موجب تردید و ایجاد مانع در درخواست‌های صحیح فرد می‌شود؛ اما ندای مخفی بین انسان و خداوند، ملامت افراد را همراه ندارد، تا تزلزلی بر فرد حاکم شود.
امام جواد علیه‌السلام می‌فرماید:
«إظهارُ الشَّيءِ قَبلَ أن يُستَحكَمُ مَفسَدَةٌ لَهُ»[1]
«آشكار كردن چيزى پيش از استوار شدن، مايه تباهى آن است.»
بازگو‌کردن بعضی از درخواست‌ها موجب می‌شود تا آن خواسته استحکام نداشته باشد. دعاکننده باید یقین کامل به اجابت دعای خود داشته باشد و بازگو‌کردن برای افراد، مانع اجابت دعا می‌شود.
مناجات با خداوند بایستی هم از خلق و هم از نفس خودِ فرد مخفی باشد تا نفس گرفتار تردید در اجابت دعا نشود؛ زیرا نفس اماره بالسّوء همواره در انسان القای شک می‌کند. نفس امّاره بالسّوء به مانند عتاب دیگران در اجابت دعا خلل ایجاد می‌کند و وجود آدمی را مملو از شک و شبهه کرده و نقش و وجودی برای دعا و اجابت دعای خود تصور می‌کند.
ندای مخفی، نوعی تعظیم بارگاه الهی است
اگر انسان در دعا و مناجات با خداوند، فقط ناظر ربوبیّت خداوند باشد، درخواست‌های متعالی از او ظاهر می‌شود.
هنگامی که آدمی عظمت خداوند را درک کند، به جهت تعظیم در مقابل عظمت مطلق خداوند، ندا و درخواست او آهسته می‌شود. ندای مخفی، نوعی تعظیم بارگاه الهی است که با ادب همراه است.
زمانی که بنده، قابلیت دریافت الطاف الهی را برای خود متصور نیست و شرایط لازم استجابت دعا را در خود نمی‌بیند، با ندای آهسته و مناجات با خداوند به ناکارآمد بودن اسباب ظاهری اعتراف دارد. اگر آدمی در ابراز درخواست‌ها منیّت و خودبینی داشته باشد، از اجابت دعا محروم می‌شود.
پنهان ماندن دعا در لایه‌های عقل و روح
مفسری گوید: گاه مقام دعاکننده چنان متعالی می‌شود که دعا و درخواست او، در سِرّش و لایه‌های عقل و روح او پنهان می‌ماند.
«نِدَاء خَفِيّاً» نماد عاجز بودن دعاکننده در محضر مولاست. که به علت عجز صدای آهسته دارد.
دو واژه «نداءً» و «خفياً» نکره است؛ یعنی درخواست و نیاز زکریا مشخص نبود؛ با توجه به حروف مقطعه «کهیعص» خدای مجیب، شافی، کافی و هادی را صدا زد تا کفایت امور او را عهده‌دار شود. زکریا با این ندا صادق الوعد بودن خداوند را به رخ کشید. او این ندا و مناجات را از خلق و خودش مخفی کرد؛ چرا که این ندا در سویدای وجود او کاشته شده بود که خود زکریا هم توجهی به آن نداشت و از آن فارغ بود. هنگامی که به درون خود توجه نداشت، این ندای آهسته و مناجات از او بروز پیدا کرد؛ زیرا که لسان او الهی شده بود.
توجه به فقر و نیاز، دعاهای فرد را متعالی می‌کند
در واقع توجه به فقر و محدودیت‌های انسانی، دعاهای فرد را متعالی می‌کند و دعاهای جامعی که دنیا و آخرت او را دربردارد، بر زبان او جاری می‌شود؛ چرا که فراغت از خود، انسان را الهی کرده و دعای جامع و متعالی را بر زبان او جاری می‌کند.
هنگامی که فرد در عالم فقط ناظر الطاف و ربوبیت خداوند شد و از خودبینی و منیّت رها گشت، مناجات و حجلۀ وصل او ندای آهسته می‌شود.
این ندا چنان مخفی بود که قابل ذکر و توجه و یادآوری نیست. گویا درخواست او در هفت لایه پیچیده شده بود. هر چه درخواست پنهان‌تر باشد، اثری از خودبینی و منیّت در آن وجود ندارد.
إخفا، بالاترین نوع فروتنی است
علت اینکه این درخواست و ندا پنهان بود؛ چون زکریا می‌خواست محاسن او مخفی بماند. چنان این ندا را مخفی کرد که نفس او هم به یاد محاسن و خوبی‌هایش نیفتد تا خوبی‌ها را عاملی بر دریافت الطاف و فیوضات الهی بداند!
اینکه انسان خوبی‌های خود را پر‌رنگ بداند، ظرف وجودی او آمادۀ طلبکاری از خداوند می‌شود؛ به همین جهت خوبی‌ها را از خود مخفی کرد. و هم چنین در هنگام مناجات با خداوند، ذکر زشتی‌ها و بدی‌ها او را در دعاها سست می‌کند به همین جهت همواره گوید: «خدایا! وجود من قابلیت دریافت الطاف را ندارد» و او را از درخواست‌های متعالی محروم می‌کند؛ اما اگر در هنگام دعا فقط ناظر لطف و رحمت خداوند باشد، دعاهای جامع و متعالی از او ظهور پیدا می‌کند. اخفا، بالاترین نوع تذلل و فروتنی است.
گاه به علت فقدان اسباب ظاهری، نگاه دیگران به دعاکننده، سفیهانه است و او را سرزنش می‌کنند؛ این شماتت از درجۀ وجودی آدمی می‌کاهد و فرد دعاکننده هم گرفتار ضعف یقین می‌شود؛ به همین جهت زکریا ندای مخفی داشت.
بعضی از مفسران گویند: زکریا در نماز این دعا را خوانده است:
«فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ»[2]
«پس درحالى كه زكريّا در محراب به نماز ايستاده بود، فرشتگان او را ندا دادند.» دعا در نماز با صدای آهسته خوانده شد و همان جا به اجابت رسید.
حرکت انسان الهی به سمت بارگاه بی‌نیاز با درک نیاز و فقر
درک نیاز و فقر، انسان الهی را به سمت بارگاه بی‌نیاز سوق می‌دهد پس با لسان دعا و مناجات نیاز خود را اعلام می‌کند که نماد رحمت خداوند به اوست؛ اما بیان نیاز و درخواست به مخلوق، انسان را از رحمت خداوند محروم می‌کند. از مصادیق رحمت خداوند اعتماد نداشتن بر اسباب است.
انسان در هنگام دعا، قرب و نزدیکی به خداوند را می‌یابد؛ یعنی قبل از اعلام درخواست و لسان دعا باید به قرابت با خداوند در حجله وصل راه یافته باشد.
تاریخ جلسه: ۹۹.۷.12 ـ جلسه 2
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] تحف العقول ، ص 457
[2] آل عمران آیه 39
