قوای باطنیه؛ سرمنشاء حسنات یا سیئات؟
حضرت امام خمینی (ره) در ادامه شرح حدیث اول می‌فرمایند:
قوای باطنیه عبارت است از قوه واهمه، قوه غضبیه و قوه شهویه، این قوا یا سر منشاء حسنات انسان می‌شوند و یا سر منشاء سیئات.
در عالم، همه موجودات هم نشئه ظاهری دارند و هم صورت باطنی؛ و انسان نیز از این قانون مستثنی نیست. خدای سبحان همانطور كه صورت ظاهریه انسان را حَسَن آفریده و اعتدالی در آن قرار داده است صورت باطنیه او را نیز معتدل و زیبا آفریده است، اما انسان با به كارگیری نامطلوب این سه قوه می‌تواند صورت باطنیه‌اش را از هیأت زیبای انسانی خارج و به هیأت قبیح حیوانی تبدیل كند. صورت باطنیه هركس بواسطه مَلكات و خُلقیات او ساخته می‌شود از همین رو گاهی صورت باطنی انسان متشكل از چند حیوان می‌شود.
مثلا اگر ملكه وجودی فردی نزاع و مسخره كردن و تحقیر دیگران باشد صورت باطنی‌اش تركیبی از سگ و میمون خواهد بود و چنانچه ملكه شهوت بركسی غالب شود باطن او خوك است، اگر ملكه غضب در وجود فردی جایگزین شود باطن وجودیش مانند حیوانات درنده از قبیل گرگ و پلنگ است، زیرا زندگی حیوانات در شهوات جسمانی و جنسی خلاصه می‌شود.
در قیامت بعضی از افراد به خداوند سبحان می‌گویند:
«لِمَ حَشَرْتَنی أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصیراً قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنْسَى» [1]
«خدایا چرا مرا كور محشور كردی در حالیكه در دنیا بینا بودم خداوند در جواب می‌فرمایند: آیات ما به سراغ شما آمد و ندیدید امروز هم كور وارد محشر می‌شوید.»
قوای باطنیه؛ جنود رحمانی یا جنود شیطانی؟
حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمایند:
اگر سه قوه «وهم»، «غضب» و «شهوت» تحت نظر شریعت به كار گرفته شوند جنود رحمانی به شمار خواهند آمد، به عنوان مثال عقل دست آورد قوه واهمه انسان است؛ قوه غضب موضع‌گیری در مقابل دشمن را در اختیار فرد قرار می‌دهد و قوه شهوت عاملی برای اعتدال زندگی مادی افراد می‌شود، اما اگر این قوا بدون كنترل و قانونمندی رها شوند در زمره جنود شیطانی قرار می‌گیرند. مثلاً شهوت ازدواج یا عصبانیت به خودی خود قبیح نیست اما گاهی آزادی و رها بودن شهوت منجر به زنای‌محصنه می‌شود و رهایی قوه غضبیه می‌تواند نابودی مردان بزرگ را در پی داشته باشد.
- اگر قوای انسان در مرزی حركت كند كه عقل و شرع برای آنها معین كرده است جایگاه فرد را تا جایی ارتقا می‌دهد كه ملائک پشت سر او به نماز می‌ایستند و تحت الشعاع نور او قرار می‌گیرند؛ از این رو شایسته است هركس برای مجاهده با نفس خویش برنامه‌ریزی صحیح و منظمی داشته باشد و شروطی را بر خود فرض كند؛ تا در این مسیر گام به گام پیش رود و بتواند بر نفسانیاتش غلبه كند.
شروط مجاهده با نفس
شرط اول: حفظ پرنده خیال
تخیلات مانند پرنده‌ای است كه در یك لحظه از شاخه‌ای به شاخه‌ای دیگر می‌پرد، این پرنده باید كنترل شود زیرا تخیلات از دست‌آویزهای شیطان است و نباید انسان به خود اجازه دهد تا خیال فاسد و معصیت به فكر او خطور كند، این امر در ابتدا سخت و غیر ممكن جلوه می‌كند اما با مراقبه سهل خواهد شد تا جایی كه حتی لحظه‌ای به مسائل بی‌ارزش فكر نمی‌كند.
شرط دوم: دور کردن افکار بی‌ارزش از ذهن
وقتی خیالات باطل در فكر رسوخ كند تاثیر خود را به شدت بر باطن باقی می‌گذارد تا جایی كه فرد را از چهره انسانیتش دور می‌كند. فكر غلط از القائات شیطان است، شیطان در كنار تصورات باطل كمین كرده تا انسان را از سلوک در مسیر رضایت خداوند سبحان منحرف كند؛ مثلاً سعی می‌کند انسان را از صبوری به ناامیدی سوق دهد، اما اگر فرد نسبت به این تصورات بی‌توجهی نشان دهد شیطان از وی دور خواهد شد.
شرط سوم: موازنه
امام (ره) پس از كنترل و حفظ پرنده خیال بحث موازنه را مطرح می‌كنند و می‌فرمایند: اگر منفعت خیالات باطل را در یك كفه‌ترازو قرار دهید و منفعت خیالات صحیح را در كفه دیگر، عقل سلیم درك می‌كند كه منفعت خیالات صحیح دائمی است و خیالات باطل اگر هم ظاهراً منفعتی داشته باشند، حداكثر منفعت آن مدت عمر انسان است، اما منفعت خیالات صحیح ثمره‌اش نه تنها در دنیا بلكه در آخرت نیز ماندگار است، هر چند ممكن است پایداری نسبت به این حسنه اخلاقی گاهی به امورات دنیایی فرد آسیب برساند اما ثمره حقیقی‌اش ابدی و ماندگار است.
در رابطه با قوه غضب باید گفت اگر این قوه رها شود، دائماً خواهان آن است که مالک مطلق شود و وقتی مالکیت چیزی را کسب کرد باز هم متوجه امور دیگر می‌شود چون انسان همیشه عاشق به دست آوردن چیزی است كه ندارد، مثلاً اگر كسی از سرمایه كافی برخوردار نیست، دوست دارد آن را كسب كند در حالیکه باید بدانیم هر چیز در عالم خط پایانی دارد و با مرگ تمام می‌شود.
تاریخ جلسه:85/12/9 -جلسه 3
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» حدیث ۱ – جهاد با نفس از دیدگاه امام خمینی (ره)
» ادامه حدیث ۱ – روش تربیت نفس
» ادامه حدیث ۱ – عذاب الهی و راه نجات از آن
[1] سوره مبارکه طه، آیات 125 و 126
