مقدمه
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در برخی فرمایشات خود افراد را متوجه اموری می‌نمایند که عموماً مورد غفلت قرار گرفته در حالی می‌بایست همیشه مورد توجه باشند. این آگاهی‌بخشی گاه با مشاهده عباراتی همچون «ألا»، «أما» و «ها» در کلام ـ که صراحت و ظهور در تنبیه و هشدار دارد ـ و گاه از سیاق کلام دانسته می‌شود.
جایگاه خانواده و معاشرین در زندگی
خطبه 23: «أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یسْتَغْنِی الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ عَشِیرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَیدِیهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حِیطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَیهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ…»[1]
«اى مردم! انسان هر مقدار كه ثروتمند باشد؛ باز از خویشاوندان خود بى نیاز نیست كه از او با زبان و دست دفاع كنند. خویشاوندان انسان، بزرگترین گروهى هستند كه در نبود او از او حمایت می‌كنند و اضطراب و ناراحتى او را مىزدایند و در هنگام مصیبتها نسبت به او، پر عاطفهترین مردم مىباشند…»
توضیح کلام حضرت
در این عبارت، «هاء» در «أیّها الناس» برای هشدار دادن استفاده شده است و مخاطب این کلام عموم مردم هستند.
لفظ «عشیره» تنها به معنای خانواده نیست، بلکه تمام معاشرین فرد اعم از خانواده، فامیل، دوستان و همراهان را در برمی‌گیرد.
حضرت علی علیه‌السلام یادآور می‌شوند که انسان به هر میزان ثروتمند باشند باز هم نیاز به حمایت خانواده و اطرافیان خویش دارد. به هنگام بروز مشکلات، اطرافیان هر فردی مهم‌ترین نقش را در زندگی او ایفا کرده و توانایی ساماندهی افکار او را دارند. هیچ امری ـ حتی ثروت ـ جایگزین توجه و حمایت اطرافیان فرد نخواهد شد.
نکات
خطری که ثروتمندان را تهدید می‌کند!
با توجه به کلام حضرت، ثروتمندان از حمایت اطرافیان خویش بی‌نیاز نیستند؛ زیرا حمایت و لطف دوستان و خانواده جایگزینی ندارد. خطری که ثروتمندان را تهدید می‌کند آن است که با این نگرش که «از طریق ثروت، همه نیازهای فرد تأمین می‌شود» بین خود و معاشرین‌شان فاصله ایجاد کنند. گویا ثروت، عاملی می‌شود که خود را مستغنی از دیگران بپندارند.
لازم به یادآوری است که این امور تنها در رابطه با ثروتمند مالی اتفاق نمی‌افتد؛ گاه افراد در سطوح علمی بالا نیز خود را مستغنی از سایر افراد پنداشته و رفته رفته دایره ارتباطات خود را کوچک می‌کنند.
از سوی دیگر، معاشرین فرد ثروتمند اعم از خانواده و دوستان موظف‌اند به شکرانه برقراری ارتباطات سالم، از او حمایت زبانی و توانی داشته باشند. آنان نیز گمان نکنند که فرد ثروتمند به جهت دارائی خود، از حمایت و توجه آنان بی‌نیاز است. هر انسانی، ولو در اوج قدرت و ثروت نیازمند محبت، ستایش، حمایت و سایر نیازهای عاطفی است.
نقش اطرافیان در حفظ آبروی فرد
در غیاب فرد، معاشرین او، مهم‌ترین نقش را در حفظ آبرو و حیثیت‌‌ش دارند. برای حفظ ارتباطات بایستی در پنهان حمایت لازم را از طرف مقابل داشته باشیم. به عبارت دیگر، در کسب و حفظ آبرو حمایت معاشرین نقش اساسی‌تری نسبت به ثروت، ایفا می‌کند.
نیاز روحی و عاطفی بشر، با ثروت برطرف نمی‌شود!
امیرالمؤمنین علیه‌السلام متذکر می‌شوند که توجه و حمایت خانواده و دوستان، بیش از ثروت در رفع گرفتاری و ساماندهی اوضاع مؤثر است؛ بر خلاف تصور عموم افراد که گمان می‌کنند مهم‌ترین و مؤثرترین عامل در رفع گرفتار‌ی‌ها «ثروت» است.
ارتباط با خانواده و دوستان موجب می‌شود انسان با انگیزه و روحیه قوی‌تر در میدان مواجهه با سختی‌ها حضور یابد؛ آنان گاه با ارائه مشاوره و همفکری، گاه با پرداخت توانی (ارائه خدمات) و گاه با دعا و توسل به تشویش ذهنی فرد خاتمه داده و شخص توانایی بیشتری برای حل مسائل خواهد داشت.
بنابراین، بایستی انسان بیش از توجه به کسب ثروت به «برقراری و حفظ ارتباطات سالم» (به عبارتی مردم‌داری) اهتمام بورزد؛ همان‌گونه که برای جلوگیری از کاهش ارزش دارائی‌های خود اقدامات گوناگون انجام می‌دهد؛ همان‌گونه از کیفیت ارتباطات خویش مراقبت نماید. کم نیستند افرادی که در ظاهر متمول بوده لکن از بیماری افسردگی و تنهایی رنج میبرند؛ چرا که کسب ثروت آنان را از توجه به اطرافیان و برقراری ارتباط با آنان بازداشته است.
شاید این مسئله مطرح شود که برخی از افراد به دلیل جلوگیری از چشم‌زخم و حسادت اطرافیان، از معاشرت با دیگران خودداری می‌نمایند. پاسخ این است که در اسلام، معمولاً بعد از دریافت هر نعمتی از جانب خدای سبحان امر به ولیمه و اطعام شده است؛ مانند ولیمه فرزند، ولیمه ازدواج، ولیمه حج و… یکی از دلایل این امر دفع امور مذکور است. لذا لازم است که افراد ثروتمند نیز به شکرانه بهره‌مندی از ثروت، نسبت به اطرافیان خود در قالب مهمانی، سوغاتی و … بذل و بخشش داشته باشند چرا که «الانسان عبیدُ الاحسان»؛ «انسان بنده لطف و نیکی است» و بدین ترتیب اطرافیان او نه تنها از حسادت و چشم زدن او پرهیز می‌کنند بلکه در حضور و غیاب او به شایستگی از وی حمایت کرده و در مشکلات به یاری او می‌شتابند.
تاریخ جلسه: 98/6/25 ـ جلسه 2
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه(مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 23
