مقدمه
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در برخی فرمایشات خود افراد را متوجه اموری می‌نمایند که عموما مورد غفلت قرار گرفته در حالی می‌بایست همیشه مورد توجه باشند. این آگاهی بخشی گاه با مشاهده عباراتی همچون «ألا»، «أما» و «ها» در کلام -که صراحت و ظهور در تنبیه و هشدار دارد- و گاه از سیاق کلام دانسته می‌شود.
توجه به وضعیت دنیا و آخرت
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبه 42 نهج‌البلاغه، فراز2 می‌فرمایند:
«أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیا قَدْ وَلَّتْ حَذَّاءَ فَلَمْ یبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ كَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ اصْطَبَّهَا صَابُّهَا أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ…»[1]
«آگاه باشید دنیا به سرعت پشت كرده و از آن جز باقى مانده اندكى از ظرف آبى كه آن را خالى كرده باشند، نمانده است. به هوش باشید كه آخرت پیش آمده…»
توضیح کلام حضرت
اینکه حضرت در سخنان خود از عبارت «ألا» بیشتر در موضوع دنیا و آخرت استفاده نموده‌اند نشان می‌دهند که اکثریت افراد نسبت به حقیقت و وضعیت دنیا و آخرت غافل بوده و نیاز به آگاهی‌بخشی در این زمینه بیشتر احساس می‌شود.
«صبّ» به معنای کامل برگرداندن ظرف است. حضرت در این فراز به افراد هشدار می‌دهند که دنیا و فرصت‌های آن به سرعت گذشته و تنها مقدار ناچیزی از آن باقی مانده است؛ مانند آن که ظرف آبی را کامل برگردانده، همه آب داخل آن می‌ریزد و تنها رطوبت ناچیزی بر دیواره‌های ظرف باقی می‌ماند.
همچنین توجه افراد را به این موضوع جلب می‌نمایند که قطعا آخرت پیش آمده؛ گویا در هر لحظه قسمتی از مرگ انسان به وقوع می‌پیوندد و او لحظه به لحظه می‌میرد:
«کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت»[2]
«هر شخص دائماً در حال چشیدن مرگ است»
نکته قابل توجه آن که حضرت این هشدار را به عموم افراد در هر سنی می‌دهند نه آن که افراد سالمند مهلت چندانی در دنیا ندارند. قطعا کلام معصوم از مبالغه و اغراق به دور است؛ بنابراین حضرت این حقیقت را برای افراد بیان می‌کنند که دنیا را تمام شده و آخرت را نزدیک خود بدانند؛ زیرا سرعت گذر دنیا آن بسیار زیاد است.
فرزند چه کسی هستی؟!
در ادامه خطبه حضرت افراد را متوجه امر دیگری می‌سازند:
«وَ لِكُلٍّ مِنْهُمَا بَنُونَ فَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیا فَإِنَّ كُلَّ وَلَدٍ سَیلْحَقُ بِأُمِّهِ یوْمَ الْقِیامَةِ»[3]
«دنیا و آخرت هر یك فرزندانى دارند؛ پس (بكوشید) از فرزندان آخرت باشید نه از فرزندان دنیا؛ زیرا در روز قیامت، هر فرزندى به مادر خویش ملحق می‌شود»
توضیح کلام حضرت
در این فراز حضرت یادآور می‌شوند که برخی از افراد میل به دنیا و برخی میل به آخرت دارند؛ طوری که گویا فرزندان آن دو هستند. حضرت به افراد توصیه می‌فرمایند که فرزند آخرت باشند زیرا به دلیل وجود پیوند مادر و فرزندی، در نهایت فرزند به مادر خویش ملحق خواهد شد.
نکات
- شیوه بیان حضرت نشان می‌دهد که افراد در انتخاب مطلوب و مقصود خویش(مادر) اختیار داشته و جبری در این زمینه وجود ندارد؛ هر کس بخواهد فرزند دنیا و هر کس بخواهد فرزند آخرت خواهد شد. فرد لحظه به لحظه در حال انتخاب است و شانس، قسمت و… در این زمینه نقشی ندارد.
- فردی که فرزند دنیا باشد؛ در قیامت همچون کودک یتیم گمشد‌ای خواهد بود که هراسان به دنبال مادر خویش است و او را نمی‌یابد؛ پس در آتش فراق مادر خود خواهد سوخت. مال، مدرک، مقامات دنیوی و… در قیامت جایی ندارند و آن چه باقی‌ست تنها فضائل و کمالات معنوی مانند ایمان و عمل صالح است.
- دنیا مادر وفاداری نیست و فرزندان خود را آن گاه که به او نیازمندند رها می‌کند. دنیا مادر نیرنگ‌بازی ست که خود را پایدار نشان می‌دهد در حالی که سرانجام آن نیستی و فناست.
در مقابل، آخرت مادر وفاداری‌ست که به هنگام نیاز، فرزندان خود را یاری کرده و آنان را از غصه و نگرانی نجات می‌دهد.
- حضرت در ابتدا، حقیقت دنیا و آخرت را بیان کرده و بعد از آن افراد را متوجه انتخاب بین آن دو می‌نمایند. دنیا امر تمام شده‌ایست که هیچ عاقلی به آن دل نخواهد بست زیرا با میل به آن، به هیچ ملحق شده و سرانجام آنان نیز فنا خواهد بود.
از سوی دیگر، آخرت مادر پایداری‌ست که با مهربانی به سوی افراد آغوش گشوده و آنان را به سوی خود می‌خواند.
حرف فاء بر سر فعل «کونوا» نشان می‌دهد که پس از شناخت، انتخاب باید با سرعت انجام شود. اقدام با شتاب، متفرع بر شناخت است. زمانی که انسان به حقانیت و صحت امری پی برد بایستی به سرعت آن را انتخاب نماید.
- زمانی که فرد آخرت را به عنوان مادر خویش برمی‌گزیند؛ دنیا برای او به منزله نامادری است؛ بنابراین محبت آخرت در وجود او ریشه دوانده با آن که در ظاهر با نامادری خود نیز رابطه مسالمت‌آمیز دارد.
ای که دستت می‌رسد؛ کاری بکن!
حضرت در ادامه خطبه می‌فرمایند:
«إِنَّ الْیوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ»[4]
«امروز هنگام عمل است نه حسابرسى و فردا روز حسابرسى است نه عمل»
دنیا مجالی است برای عمل کردن؛ بدون آن که فرد شمارش خیرات و حسنات خود را داشته باشد چرا که این کار او را از انجام عمل صحیح بازمی‌دارد. حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در فرمایشی خطاب به بانوان مدینه فرمودند:
«اتْرُكْنَ التَّعْدَادَ وَ عَلَیكُنَّ بِالدُّعَاء»[5]
«شمارش را رها کنید؛ بر شما باد به دعا و تضرع!»
دنیا محل انجام وظیفه، اظهار نیاز به خالق و تضرع در پیشگاه اوست؛ اگر فرد ذهن خود را متوجه شمارش و حسابرسی نماید از مسئولیت اصلی خویش غافل خواهد شد. خداوند نیز، با آن که حساب خیرات افراد را دارد لکن آن را در دنیا علنی نمی‌نماید. بر عکس، آخرت زمانی‌ست که انسان توانایی انجام هیچ فعلی را نداشته و زمان حسابرسی اعمال فرا رسیده است.
حضرت دنیا را «محل کار» توصیف می‌کنند. محل کار، محل اسکان و استراحت نبوده و تنها مکانی برای فعالیت، تجارت و عمل است.
تاریخ جلسه: 98/7/14 ـ جلسه 4
این جلسه ادامه دارد…
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] نهج البلاغه (مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 42، فراز 2
[2] سوره مبارکه عنکبوت، آیه57
[3] نهج البلاغه (مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 42، فراز 3
[4] نهج البلاغه (مرحوم فیض الاسلام)، خطبه 42، فراز 4
[5] اصول کافی، ج3، ص218
