ویژگی‌های طالب علم به نیّت رفعت طلبی و فریب دادن
حضرت امام (ره) فرمودند: «مراء و جدل یک باطن دارد که در قلب است و یک ظاهر دارد که در لفظ است و نتیجه مرحله باطنی است. علامت جدال ظاهریه این است که انسان دائماً قصد مطرح کردن خود را دارد.»
(استطاله، از ماده طَوْلَ: قدرت نمایی، ترفُّع: خودبرتربینی، ختل: نیرنگ و خدعه):
- اولین خصوصیت وی عوام فریبی است. این فرد خود را به عنوان فردی اهل صلاح و اهل سداد معرفی می‌کند. (اهل سداد یعنی کسی که کارش درست و بی‌نقص است) درحالی که حقیقتاً چنین نیست.
به تعبیر امام (ره) چنین فردی، گرگی است در لباس گوسفند، یعنی هیچ رحم و مروتی ندارد، شیطانى است در صورت انسان، بدترین خلق خدا در زمین است و ضرر او به دینِ مردم بیشتر از ضرر دشمنان و مخالفین است. زیرا ماهیّت دشمن بر همگان معلوم است اما ماهیّت این فرد بر دیگران معلوم نیست، چرا که او به اسم دین هر خلافی را مرتکب می‌شود و از هیچ امر سوئی اِبا ندارد.
یکی از مهمترین موارد بی‌رحمی این افراد نسبت به سایرین از بین بردن تدیّن آنان است. این حرکت گاهی بسیار آهسته و خزنده از جانب بعضی افراد صورت می‌گیرد و دیگران نیز به جهت اعتمادی که به آنان دارند از این حرکت خزنده غافل‌اند و به حقیقت آن پی نمی‌برند. اینان با این توجیه که خداوند دینی آسان را برای بندگان در نظر گرفته و بایدها و نبایدهای چندانی در دین وجود ندارد، مردم را از انجام قوانین حقیقی شرع باز می‌دارند.
- خصوصیت دیگر این افراد آن است که با مردم ارتباط بسیار خوبی دارند به این معنا که نسبت به هرکسی که از آنها انتظاری دارند، بسیار متملق و متواضع هستند و می‌خواهند مردم را در دام خودشان بیندازند و اسیر خود کنند. در واقع این فرد دام تدلیس را پهن کرده است (تدلیس یعنی غیر واقعی نشان دادن چیزی) و غرضش جلب اعتماد همه افراد به خود و برخوردار شدن از احترامات دنیوی است تا در پی این امر، به منافع دنیوی زیادی دست پیدا کند و در عوض، دین خود را به بهای ناچیز دنیا می‌فروشد.
در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر آمده است:
«يَا أَبَاذَرٍّ، يَطَّلِعُ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِلَى قَوْمٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَيَقُولُونَ: مَا أَدْخَلَكُمُ النَّارَ، وَ إِنَّمَا دَخَلْنَا الْجَنَّةَ بِفَضْلِ تَأْدِيبِكُمْ وَ تَعْلِيمِكُمْ! فَيَقُولُونَ: إِنَّا كُنَّا نَأْمُرُكُمْ بِالْخَيْرِ وَ لَا نَفْعَلُهُ»[1]
«ای ابوذر! گروهی از اهل بهشت، وقتی گروهی از اهل جهنّم را می‌بینند، از آنان می‌پرسند: چرا ما به تعالیم شما عمل کردیم و در بهشت جای داریم اما شما در جهنّم قرار دارید؟ آنان جواب می‌دهند: «شما به تعالیمی که ما گفتیم عمل کردید و به بهشت رفتید، اما ما به تعلمیاتی که خودمان نقل کردیم عمل نکردیم.»
- ویژگی سوم: این افراد با کسانی که هم‌رتبه‌اشان هستند و ظاهرا برتری و امتیاز دنیوی بر آنها ندارندو به همین جهت انتظار و خواسته‌ای از آنان ندارند، رابطه خوبی ندارند و آنان را مورد تحقیر قرار داده و خار مسیر ترقّی خود می‌دانند و نگران هستند که اگر کسی در ردیف و رتبه آنها قرار بگیرد از اعتبار ایشان کم شود. به همین جهت دائما تلاش می‌کنند هم‌ردیفان خود را از میان بردارند.
امام (ره) می‌فرمایند: یکی از سخت‌ترین امور این است که انسان اهل علم، متدیّن و با تقوی باشد یعنی دلش را از محبت و علاقه مردم به خود و برتری طلبی بر آنان حفظ کند و خواستار هیچ امتیاز مادیّ و دنیایی نباشد. این امر گرچه سخت و دشوار است اما به فرموده حضرت امام (ره) اگر از اهل علم، کسی متدیّن حقیقی باشد و خالصانه به وظایف بندگی خویش عمل نماید به حدی مقامش بالاست که در زمره مقرّبین و سابقین به حساب می‌آید و می‌تواند پس از اصلاح خود به اصلاح دیگران بپردازد و دیگران را از علم حقیقی مستفیض نماید.
ممکن است این سؤال پیش آید که حضرت امام (ره) به چه جهت فرمودند عالمی که با نیّت درست و خالصانه طالب علم است جزء سابقین و مقرّبین قرار دارد؟
ایشان روایتی را آورده‌اند که ابی عبیده حذّاء می‌گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم:
«زُرَارَةُ وَ أَبُو بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ- وَ بُرَيْدٌ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُون»[2]
«زراره، محمد بن مسلم، ابوبصیر و بُرَید این چهار نفر در زمره «السابقون السابقون» هستند»
که البته سابقون منحصر به این چند نفر نیست بلکه اینها را به عنوان سابقون افراد زمان خودشان مطرح کرده‌اند، امام از همین روایت استدلال کردند که اگر عالِمی اهل خلوص و متدین باشد در زمره «السابقون السابقون» قرار می‌گیرد و این، امری طبیعی است.
سابقین یعنی کسانی که با سرعتی زیاد در عالَم سبقت می‌گیرند و در کمالات عروج می‌کنند، زیرا از صفت علم بهره‌مند هستند. علم، نور است و موجب می‌شود عالِم با سرعتی همچون سرعت نور در عالَم معنا حرکت کند (سرعت نور 360 هزار کیلومتر در ثانیه است و این، سرعت و حرکتی است بسیار زیاد و مافوق تصور) مَرکَب و وسیله حرکت عالِم، نور است به همین جهت این حرکت حرکتی بسیار راحت و سهل است. البته در صورتی که کسب علم خالصانه باشد و برای برتری طلبی، جدل و مطرح کردن خود نباشد.
عالِم، کفیل ایتام آل محمد صلی الله علیه و آله
حضرت امام (ره) تعبیری دارند که آن را از روایت گرفته‌اند و بسیار قابل توجه است.
«روزی خانمی ده بار از حضرت زهرا سلام الله علیها سؤال شرعی کرد، رفت و آمد تا اینکه هنگامی که برای بار دهم به محضر حضرت رسید، از اینکه چندین بار مزاحم حضرت شده بسیار احساس شرم و خجالت کرد. حضرت زهرا سلام الله علیها روایت مفصلی را مطرح کردند که یک قسمت آن این است که عالِم، کفیل ایتام آل محمد صلی الله علیه و آله است. یعنی تو (خطاب به آن خانم) که از من سؤال می‌کنی یتیم هستی و من باید کفالت امور فکری و اعتقادی تو را برعهده بگیرم.»[3]
حضرت امام (ره) می‌فرمایند: اگر کسی به قصد قربت و خالصانه عالِم شد، نگهداری از ایتام آل‌محمد صلی الله علیه و آله به او سپرده می‌شود و در تکفّل ایتام رعایت حقوق آنها را می‌کند که مبادا حق فکری و معنوی آنها از بین رود.
فضیلت طالب علم
حضرت امام (ره) روایت دیگری از قول پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مطرح کرده‌اند:
«مَنْ جَاءَهُ الْمَوْتُ وَ هُوَ یطْلُبُ الْعِلْمَ لِیحْیی بِهِ الْإِسْلَامَ كَانَ بَینَهُ وَ بَینَ الْأَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّة»[4]
«اگر کسی مرگ به سراغش بیاید در حالیکه او خالصانه طلب علم می‌کند تا اسلام به این وسیله زنده بماند (یعنی هدفش از کسب علم این است که دین مُندرس و کهنه نشود و اسلام جاودان بماند) در بهشت بین او و انبیاء یک درجه فاصله است.»
در این روایت صحبت از عالِم نیست بلکه صحبت از طالب علم است. حال اگر خدایی نکرده انسان طالب علم نیّت خالصانه‌ای نداشته باشد، از طریق اخلاص بركنار شود و راه باطل پیش گیرد از علماء سوء، كه بدترین خلق اللّه هستند و در ردّ آنها احادیث و تعبیرات عجیبی وارد شده است، به شمار خواهد آمد.
تاریخ جلسه: 87/11/23- ادامه جلسه 55
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
» ادامه حدیث 23- القائات روحانی و شیطانی در آموختن
» ادامه حدیث 23- مفاسد مجادله و دشمنی
» ادامه حدیث 23- ضرورت خلوص نیت در فراگیری علم
1] وسائل الشیعه، ج15، ص152
[2] وسائل الشیعه، ج27، ص144
[3] – بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج2، ص: 3
[4] بحارالانوار، ج1، ص182
