رجاء واسطه قرب
رابطه میان امید و قرب به حق رابطه‌ای دوجانبه است، از طرفی تقرب به حق بدون امید به او ممکن نیست و از سویی دیگر امید به خداوند نیز ایجاد قرب می‌کند. در دعای سحر روز جمعه آمده است:
«لَا أَجِدُ لِي إِلَيْكَ شَافِعاً سِوَى مَعْرِفَتِي بِأَنَّكَ أَقْرَبُ مَنْ رَجَاهُ الطَّالِبُون»
«برای شفاعت نزد تو غیر از معرفتم به اینکه تو نزدیک ترین کسی هستی که طلب کنندگان به او امید دارند چیزی نمی یابم.»
امیدواران به خداوند او را نزدیک‌ترین وجود به خود می‌دانند از همین رو تنها او را شفیع قرار می‌دهند.
یکی از آداب رجاء، درخواست است
مطابق دعای فوق یکی از آداب رجاء طلب است، تا درخواست و اعلام فقر و نیازی از جانب بنده نباشد و طلبی از ناحیه او صورت نگیرد نمی‌توان امید به عطای حق داشت «بِأَنَّكَ أَقْرَبُ مَنْ رَجَاهُ الطَّالِبُون».
آرزوی طولانی سبب ناامیدی
در قسمتی دیگر از دعای سحر روز جمعه آمده:
«إِلَهِي طُمُوحُ الْآمَالِ قَدْ خَابَتْ إِلَّا لَدَيْك»
«آرزوهای متعالی منجر به ناامید می شود مگر نزد تو»
آرزوهای طولانی اگر به غیر خداوند باشد نتیجه ای غیر از نا امیدی و ناکامی ندارد مگر انکه این ارزوها نزد خداوند باشد.
حضور در محضر
انسان امیدوار علی الدوام خود را در محضر حق حاضر احساس می‌کند و هرگز غایب از او نیست، به همین جهت این آیه که نص در رجاء است با ضمیر مخاطب بیان شده است. انسان امیدوار گویا خداوند را مشاهده می‌کند و او را با چشم دل و جان می‌بیند.
حرکت لازمه رجاء است
در دعای شب جمعه به خداوند می گوییم:
«أَتَيْتُكَ أَرْجُو عَظِيمَ عَفْوِكَ الَّذِي عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِين»
«خداوندا نزدت آمده‌ام درحالیکه امید به عفو گسترده‌ات دارم که به واسطه آن از خطاکاران می‌گذری.»
این فراز از دعا بیانگر چندین نکته پیرامون رجاءاست:
- لازمه رجا حرکت است «أَتَيْتُكَ»
- انسان امیدوار خود را در محضر حق احساس می کند و خداوند را با ضمیر مخاطب می خواند«أَتَيْتُكَ».
- درخواست امیدوار باید درخواستی عظیم باشد نه درخواستی خرد و کوچک: درخواست عفو عظیم «أَرْجُو عَظِيمَ عَفْوِكَ» عفو عظیم خداوند نه تنها رذایل و قبایح بنده را می‌پوشاند بلکه آثار ان را از ابتدای خلقتش تا قیامت مرتفع می‌سازد، خداوندی که علم رحمت لطف و قدرتش بی‌نهایت است چگونه عفو او گسترده و عظیم نباشد؟!
- میزان رجاء بر اساس میزان معرفت اوست هرقدر معرفت بنده بیشتر باشد رجائش به خداوند بیشتر می‌گردد.
- عفو عظیم خداوند نه تنها گناهان غیر عامدانه را مورد بخشش قرار می‌دهد بلکه معاصی عمد را نیز در بر می‌گیرد همچنانکه در دعای بعد از نماز امیرالمؤمنین علیه‌السلام به خداوند می‌گوییم:
«أَنَا مَعَ مَعْصِيَتِي لَكَ رَاج»
«من با وجود معصیتم به تو امیدوارم»
موحد هرگز عذاب نمی‌شود
انسان موحد به رحمت خداوند امیدوار است و فقط انتظار رحمت حق را می‌کشد و هرگز تصور عذاب او را نمی‌کند در دعای کمیل آمده:
«يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ رَبِّي أَ تُرَاكَ مُعَذِّبِي بِنَارِكَ بَعْدَ تَوْحِيدِكَ وَ بَعْدَ مَا انْطَوَى عَلَيْهِ قَلْبِي مِنْ مَعْرِفَتِكَ»
« ای خدا و سید من ! آیا باور کنم که مرا در اتش می سوزانی با وجود اینکه به توحید تو گرویدم و با انکه دلم به نور معرفتت روشن گردید.»
خداوند نیز مطابق حسن ظنش با او برخورد می‌کند و او را عذاب نمی‌کند؛ زیرا خداوند نزد حسن ظن بنده است همچنانکه در حدیث قدسی آمده: «أنا عند حسن ظنی عبدی المومن ان خیرا فخیرا و ان شرا فشرا».
تلقین راهکاری برای امیدواری
یکی از راهکارهای امید تلقین است، انسان امیدوار با آنکه خود را مستحق رحمت حق نمی‌داند اما علی الدوام امید به رحمت او را به خود تلقین می‌کند و در دعای کمیل می‌گوید:
«و لیت شعری یا سیدی وَ إِلَهِي وَ مَوْلَايَ أَ تُسَلِّطُ النَّارَ عَلَى وُجُوهٍ خَرَّتْ لِعَظَمَتِكَ سَاجِدَةً وَ عَلَى أَلْسُنٍ نَطَقَتْ بِتَوْحِيدِكَ صَادِقَةً وَ بِشُكْرِكَ مَادِحَةً وَ عَلَى قُلُوبٍ اعْتَرَفَتْ بِإِلَهِيَّتِكَ مُحَقِّقَةً وَ عَلَى ضَمَائِرَ حَوَتْ مِنَ الْعِلْمِ بِكَ حَتَّى صَارَتْ خَاشِعَةً… مَا هَكَذَا الظَّنُّ بِك وَ لَا أُخْبِرْنَا بِفَضْلِكَ عَنْكیا کریم»
«ای خدا و سید من ای کاش می دانستم که تو اتش قهرت را مسلط می کنی بر رخسارهایی که در پیشگاه عظمتت سر به سجده عبودیت نهاده اند یا بر ان زبانها که از روی حقیقت ور استی ناطق به توحید تو گویا به حمد و شکرت بوده اند و یا بر ان دلهایی که از روی صدق و یقین به خدایی تو معترفند یا بر ان جانهایی که از علم ومعرفت در پیشگاه جلالت خاضع و خاشعند …هیچ کس چنین گمانی به تو نمی برد و چنین خبری از تو ای خدای صاحب فضل و کرم به ما نرسیده است.»
او به خود تلقین می کند از خداوند تصور عذاب را ندارد،تلقین می کند مگر ممکن است جسمی که اکنون بندگی خداوند را می کند روزی مورد عذاب او قرار گیرد؟! ایا فضل خداوند اقتضای عذاب بنده را می کند؟! ایا مولای کریم بنده اش را مورد عذاب قرار می دهد؟!
فقط امید می تواند…
بسیاری از درخواستهای بنده از خداوند درخواستهایی است که هرگز شایسته ان نیست و طبق جایگاه بندگی او قابلیت عرضه را ندارد تنها امید، او را به عرضه چنین درخواستهایی امیدوار می کند مانند درخواستی که در دعای کمیل می کند و می گوید: «وَ اجْعَلْنِي مِنْ أَحْسَنِ عَبِيدِكَ نَصِيباً عِنْدَكَ وَ أَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْكَ وَ أَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَيْك» مرا با لطف و رحمتت بهترین نصیبی که نزدت توست را عطا کن و مخصوص ترین نزدیکی نزدت را کرامت کن.
«هَبْ لِيَ الْجِدَّ فِي خَشْيَتِكَ وَ الدَّوَامَ فِي الِاتِّصَالِ بِخِدْمَتِكَ حَتَّى أَسْرَحَ إِلَيْكَ فِي مَيَادِينِ السَّابِقِينَ وَ أَسْرَعَ إِلَيْكَ فِي الْبَارزین»
«خداوندا به من جدیت در خشیت و دوام در خدمتت عطا کن تا انکه در میدان طاعتت بر همه پیشینیان سبقت گیرم و از همه شتابندگان به درگاهت سرعت گیرم»
امید از جنس عالم امر است
عوالم خلقت دو عالم خلق و امر است.در عالم خلق همه چیز تدریجی است و به ارامی ایجاد می شود اما در عالم امر همه چیز یکباره صورت می گیرد و مصداق این آیه است که می‌فرماید:
«إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون»[1]
«امر خداوند چنین است که هر زمان به چیزی بگوید موجود شو فورا موجود می شود»
رجاء از جنس عالم امر است و خارج از زمان ایجاد امید می کند.
مرجعی برای شکایت
در دعای یستشیر هم به دید رجاء نگاه کنیم «أَنْتَ یا رب مَوْضِعُ كُلِّ شَكْوَى» خداوندا تو مرجع تمام شکوه ها و گلایه ها هستی.
خداوند تنها مرجع برای کلیه شکایات است و هر شکایتی را به محضر خدای سبحان می‌توان عرضه کرد،این امر به دلیل امیدی مطلقی است که بنده به خداوند دارد و قدرتی است که برای حق در نظر می گیرد.
در دعای صحیفه سجادیه در هنگام بلاو گرفتاری به خداوند عرض می کنیم:
«أَنِلْنِي حُسْنَ النَّظَرِ فِي مَا شَكَوْت» در آنچه شکایت کرده‌ام به نیکی بنگر. این درخواست به جهت آن است که بنده به تنهایی قادر به رسیدن آنچه می‌خواهد و درخواست می‌کند نیست بلکه خداوند باید این امکان را برای او فراهم کند، خداوندی که به هرچه بخواهد قادر است و چنین توصیف می‌شود که: «إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِيدُ» خداوندی که در همین دعا (دعای هنگام گرفتاری صحیفه سجادیه) او را چنین می خواند:«و أَنْتَ الْقَادِرُ عَلَى كَشْفِ مَا مُنِيتُ بِه» تو بر رسیدن من به انچه ارزو کرده ام قادری .
تاریخ جلسه: 99/6/14 ـ جلسه 16
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] سوره مبارکه یس، آیه 82
