«فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا»
«پس (زکریا به دنبال ناتوانی از سخن گفتن) از عبادتگاهش بر قومش درآمد و به آنان اشاره کرد که صبح و شام خدا را تسبیح گویید»
تسبیح دائم
این آیه به همراهی آیه ۴۱ سوره آل عمران:
«قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزاً وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ»
«(زكريّا) گفت: پروردگارا! براى من نشانه‌اى قرار ده فرمود: نشانۀ تو آن است كه تا سه روز با مردم سخن نگويى، مگر از طريق اشاره. پروردگار خود را بسيار ياد كن و هنگام شب و صبح او را تسبيح گوی.»
حکایت از تسبیح شبانه‌روزی زکریا دارد؛ یعنی عالم کثرات و مشاهدۀ خلق، مانع توجه او به حق نشد. زکریا سه روز در میان جمع بود؛ اما تکلم با خلق نداشت؛ به همین جهت آیه فرمود: «فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ»
بعضی گویند: قوم او منتظر ورودش بودند تا به امامت او نماز گزارند؛ اما متوجه سکوت او شدند و علت سکوتش را پرسیدند زکریا به آنان اشاره کرد که در سه شبانه روز به تسبیح حق مشغول باشید.
نکات آیه
از آیه استنباط می شود که:
۱. چون زکریا در این ایام مأمور به ذکر بود، قوم خود را به ذکر و شکر توصیه می‌کرد. نعمتی که به بزرگتر قوم عطا می‌شود، باید همۀ قوم شاکر این نعمت باشند.
۲. زکریا راهکار تسبیح و شکر را برای رفع ابهام یا اجمال یا تردید عرضه داشت تا به واسطۀ ذکر، آنان از تحیّر و سرگردانی رها شوند.
۳. راهکار ذکر و تسبیح شبانه‌روزی که طیف گسترده را در برداشت؛ مانع تجسّس و تخیّل‌های قوم شد؛ یعنی از طریق تسبیح از هر گونه آلودگی فکری و سوء ظن به زکریا مصون ماندند.
۴. تسبیح به معنای منزه‌بودن خداوند از هر عیب و عجزی است؛ گویا حضرت زکریا قبل از مطّلع شدن قوم، از خبر عجیب عطای یحیی، با تسبیح آنان را پذیرای قدرت بیکران خداوند کرد تا در مقابل این امر عجیب، شاکر و مسبِّح خداوند باشند.
در روایت نیز نقل شده است: در مقابل هر امر عجیبی که قرار می‌گیرید به ذکر سبحان‌الله مشغول شوید.[1]
در سن حضرت زکریا و نازایی همسرش فرزند‌آوری امر عجیبی است؛ از این رو با ذکر سبحان‌الله به استقبال این امر عجیب بروید؛ یعنی خدا منزه است از اینکه نتواند این پیرمرد و همسرش را صاحب فرزند کند!
راهکار دوری از تحیّر و توهّم
«فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا»: زکریا از طریق اشاره، تحیّر و توهّم را از قوم خود دور کرد. و با راهکار ذکر و تسبیح در این ایام سه روزه، آنان را از تفکر ناصحیح جدا کرد تا در آیندۀ نزدیک پذیرای حضرت یحیی و برکات خاص ایشان شوند.
دعوت به سوی خدای سبحان برای رهایی از غفلت
مفسری گوید: بزرگ هر قومی، باید آنچنان قوم خویش را بسوی خداوند سبحان دعوت نماید؛ تا از غفلت رها شوند و از غیر خدا اعراض کنند؛ از این رو اگر از طریق کلام، این مسیر، میسّر نشد از طریق اشاره و پیام به قوم خود منتقل کند.
شناوری در جاده بندگی
حضرت زکریا با سفارش به تسبیح (سَبِّحُوا) شناور بودن در جاده عبودیت را آموزش داد؛ یعنی هیچ امری نباید برای انسان حجاب شود و او را از خالق خویش محجوب دارد؛ بلکه باید از هر آنچه برای انسان حجاب ایجاد می‌کند، عبور کند و در هنگام ظهور حقایق و آیات الهی با ذکر و تسبیح بسوی خداوند شناور باشد تا از سِیر خود غافل نماند.
خلوت برای عبادت
«فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ»: حضرت زکریا خلوت عبادی خاصی برای خود داشت که در آن خلوت، اذن ورود قوم داده نمی‌شد؛ بلکه هر زمان از محراب خارج می‌شد قوم می‌توانستند با او ارتباط برقرار کنند.
عبادت، ظرف وجودی بنده را گسترش می‌دهد
بعضی گویند: تسبیح در این آیه معرِّف نماز است؛ شاید زکریا عبادتی را در طول این سه شبانه‌روز از قوم خود طلب کرد که قابلیّت دریافت بشارت یحیی را داشته باشند. عبادت، ظرف وجودی بنده را گسترش می‌دهد تا به سهولت پذیرای امور عجیب شود.
اگر حضرت زکریا به تسبیح شبانه روز اشاره می‌کند؛ یعنی آغاز نیکو و پایان نیک را در پی دارد و از آفت مصون می‌ماند.
خداوند سبحان به زکریا امر فرمود که سه شبانه روز با مردم سخن نگوید و مستغرق در ذکر حق شود. این امر برای بزرگتر قوم، به عنوان دریافت‌کنندۀ لطف خاص نماد پیدا کرد؛ زیرا که تکلیف برای بزرگتر دینی همیشه نسبت به بقیه متفاوت است؛ ولی برای سایر مکلفین با انجام وظیفه و تکالیف شرعی، گاه وصول به مقام شاکرین صورت می‌گیرد، مانند نماز شب که برای پیامبر واجب است و برای بقیه مستحب است؛ زیرا بزرگی مقام اقتضا می‌کند که تکالیف بزرگتر، سخت‌تر از تکالیف بقیه باشد.
اقبال سریع زکریا به قوم خود
«فا» درفعل‌های «فَخَرَجَ» و «فَأَوْحَى» حکایت از اقبال سریع زکریا به قوم خود دارد؛ به مجرد امکان برقراری ارتباط با قوم، حضور فیزیکی در میان قوم پیدا می‌کند.
حضرت زکریا بعد از مطلع شدن قوم که ایشان نمی‌تواند با آنان سخن گوید، با اشاره، تکلیف عبادی آنان را بیان کرد. ارسال تکلیف بی‌درنگ از طریق پیام صورت گرفت تا کسی گرفتار حیرت و سرگردانی نشود؛ زیرا تأخیر در پیام، افراد را گرفتار مشکلات می‌کند.
تاریخ جلسه؛ 1399.8.10 – ادامه جلسه پنجم
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1]« اَعْدَدْتُ لِکُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَ لِکُلِّ هَمٍّ وَ غَمٍّ ما شاءَاللهُ وَ لِکُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ للهِ وَ لِکُلِّ رَخآءٍ اَلشُّکْرُ للهِ وَ لِکُلِّ اُعْجُوبَةٍ سُبْحانَ اللهِ وَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اَسْتَغْفِرُاللهَ …»
مفاتیح الجنانِ
