قرآن در آیه ۱۰۸ سوره مبارکه آل عمران می‌فرماید:
- «تِلْكَ» اسم اشاره دور است. «تِلْكَ آياتُ اللَّهِ» در مورد مشارالیه تلک چند نظر بیان شده است:
- همه دلالیلی که برای حقانیت اظهار شد.
- همه وعده‌هایی که در قرآن داده شده است.
- «تِلْكَ آياتُ اللَّهِ» همه اینها نشانه‌های اوست. یعنی شما از طریق پیام‌ها و از طریق وعده‌ها به او می‌رسید و او را پیدا می‌کنید.
- «نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ» ما تلاوت می‌کنیم این آیات را بر شما در حالی که همراه با حق است و یا به معنی حق است.
- «وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ» مای نافیه است، خدای سبحان اراده هیچ ظلمی را برای جهانیان نکرده است. «ظُلْماً» نکره آمده و جمله منفی است. هیچ نقصی را خدا برای بندگان اراده نکرده است.
«تِلْكَ آياتُ اللَّهِ»
آیات و نشانه‌ها حاکی از عدم غیبت خدای سبحان است
آیه به معنی نشانه، خدای سبحان نشانه‌های خودش را دائم در اختیار خلق قرار می‌دهد و از طریق نشانه‌ها، می‌خواهد بندگان به او برسند پس خدا نمی‌خواهد که غایب باشد «الله نور السماوات و الارض» با دادن نشانه‌ها می‌خواهد در عالم جلوه‌گری کند. به قول حضرت اباعبدالله علیه‌السلام «ألغيرك من الظهور ما ليس لك حتّى يكون هو المظهرَ لك؟ متى غبت حتّى تحتاج إلى دليلٍ يدلّ عليك؟»[1] «اصلاً تو کی غایب شدی که احتیاج داشته باشی دلیلی به تو راهنمایی کند، او دائماً نشانی از خود به بنده می‌دهد.»
اگر مشارالیه تلک، وعده و وعید خدای سبحان باشد، با اینکه فاصله شما با این وعده و وعیدها زیاد است «تلك» نشان می‌دهد که آنها حقیقت دارد، ظاهراً بين شما و وعده‌ها فاصله زياد است اما حقيقت دارد.
«نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ»
حق به معنای عدل
یعنی اگر کسی روسیاه می‌شود عدل این بوده که روسیاه شود و اگر کسی روسپید است، حق و عدل این بوده که او روسپید باشد. یعنی نیکوکار پاداش نیکوکاری خود را می‌گیرد و بدکار پاداش بد کاری خودش را.
حقیقت در مقابل مجاز
معنای دیگر برای حق: «تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ» حقیقت در مقابل مجاز است. یعنی خدای سبحان هر چه می‌گوید حقیقت است و مجاز، مبالغه و غلو نیست. آنچه حق است برای شما مطرح می‌شود مجاز نیست و عین واقع و حقیقت است.
در تعبیر دیگر این آمده است: «نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ» یعنی هیچ کس بدون جرم روسیاه نمی‌شود و هیچ کس بدون طاعت روسپید نمی‌گردد. یعنی جزاء جزائی به حق و عدل است.
«مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ»
خدا هیچ وقت اراده ظلم برای جهانیان را نکرده است.
ظلم یعنی تصرف در ملک دیگری، اگر خدا به شما می‌گوید: باید خوب باشید او در ملک خود تصرف می‌کند و تصرف در ملک خود حق است او مالکیست که در ملک خود می‌خواهد زیبا سازی انجام بدهد و این حق است.
افاضه‌ی کمالات برای بنده از سوی خداوند
در یک معنای دیگر فرمود: «مَا اللَّهُ يُريدُ» خدا اراده ظلم نمی‌کند. او اراده نقص هیچ نوع کمالی را برای ما نکرده است. بلکه عکس این را برای ما اراده کرده است. یعنی برای همه اراده افاضه انواع کمالات را کرده است و برای هیچ بنده‌ای اراده نقص کمالات را نکرده و اگر افراد محروم از بسیاری از کمالات می‌شوند اراده او نیست خود اراده کرده‌اند. هر کمبودی در کمالات مشاهده می‌شود با اراده خود فرد است آيه می‌گويد: «مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ» خدا نقص و منعی در کمالات و خیرات برای بندگان ایجاد نکرده است.
غلبه با جانب رحمت خداست
در یک تعبیر دیگر می‌فرمایند: این آیه نشان می‌دهد غلبه با جانب رحمت خداست و غلبه با ارحم الراحمینی اوست و حتی در بحث وعید که عذاب خدای سبحان مطرح می‌شود خداوند می‌فرماید من نخواستم و خودشان خواستند.
در یک نکته دیگر طبق این آیه ظلم برای خالق نسبت به مخلوق محال است. اما آیا ظلم برای عبد امکان دارد، یعنی آیا بنده قدرت برای ظلم کردن را دارد بله با اینکه این فعل قبیح است و وقتی بنده به دیگر بنده‌ای ظلم می‌کند منصوب به مولی نیست.
در بررسی ظلم را فرموده‌اند:
- گاهی ظلم، ظلم به خود است یعنی از حقوق انسانی نسبت به خود کم گذاشته، به خود ظلم می‌کنیم و در کمالات پیشروی نمی‌کنیم.
- گاه ظلمی است که بر اثر معصیت ایجاد شده است و این فرد متوقف در کمالات نیست بلکه با معاصی به خود آسیب رسانده است، نه اینکه در کمال پیشروی نکرده است با معاصی به قهقرا رفته است.
- گاه ظلم به غیر است. یعنی فرد مانع کمال دیگری شود و یا موجب معصیت دیگری شود و این ظلم به غیر است. خدای سبحان نه به خود ظلم می‌کند و نه به بندگان و هر نقصی که در بندگان ملاحظه می‌شود او اراده نکرده اراده خدا وارد کردن نقص نیست «مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ»
تلاوت آیات؛ نماد مِهر خدای سبحان
در یک تعبیر دیگر فرمود: ما دائما برای تو تلاوت می‌کنیم و دائما تو را در مورد هر امری مورد خطاب قرار می‌دهیم و این به دلیل دوستی ما نسبت به توست «وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ». هیچ ظلمی خدا بر خلق ندارد چون عالَم بر مبنای مهر او خلق شده خداوند آنها را دوست داشته که خلق کرده است بنابراین از ناحیه خدای سبحان افاضه کمال همچنان است که در آغاز بوده و در ادامه نیز هست امّا خلق، خود را ناقص کرده و از کمالات محروم می‌سازند.
خواست خداوند اعتدال است
در یک تعبیر دیگر یکی از مفسرین در ذیل این آیه می‌فرمایند:اینجا که فرمود:«مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ» خواست خدا این است که همه در مسیر اعتدال قرار گیردند بدون افراط و یا تفریط. هر افراط و تفریطی رو سیاهی و ظلمت است، خدای سبحان نفرمود از بشریت خود جدا شده و مَلک شوید و از طرف دیگر قرار نیست تمام زندگی انسان در حیوانیت او خلاصه شود اين نیز اشكال دارد، «مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ» خدای سبحان بندگان را در یک عرصه استوار قرار داده است که در آن عرصه فطرت‌شان تداوم پیدا می‌کند و این دوام فطرت در هنگامه رجوع از این عالم ظهور پیدا می‌کند. «مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ» اين آيه نشان می‌دهد كه نقص در اراده بنده است نه اراده خدای سبحان، خدا برای انسان كمال را طلب کرده و هر نقیصه‌ای که در زندگی او مشاهده می‌شود مخالفت با اراده خدای سبحان است.
ربط آیه با آیات سابق
روسیاهی که در آیات سابق مطرح شد روسیاهی ظلمت باطنی فرد است که در چهره او ظهور پیدا کرده است. خدای سبحان برای او این ظلمت را نخواسته و خود فرد ظلمت جهل و ظلمت معصیت و ظلمت گریز از حق و ظلمت محجوب شدن با نعمات را برای خودش اختیار کرده است.
چرا بعضی روسپید و بعضی روسیاهند؟
اگر خود فرد روسیاهی را برگزند و طالب هدایت نباشد اگر همه پیامبران هم بیایند هیچ فایده‌ای برای او ندارد. خدا سبحان می‌فرماید: من برای او رو سياهی را اراده نكرده بودم، من تمام نظام عالم را خلق کردم برای اینکه همه به طرف نور بروند و به کمال برسند و یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر آوردم تا به هدایت دست یابند اما اگر کسی خواهان هدایت نباشد «لا اکراه» اصراری بر این امر نیست در این صورت روسیاهی قهری و حتمی است.
تاریخ جلسه : 96/7/22 – جلسه 91
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] مفاتیح الجنان، دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه
