در آیه 11 سوره مبارکه نباء آمده است:
«وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا»
«و روز را (براى) معاش (شما) قرار دادیم»
همچنان که در آیات قبل یادآوری کردیم خدای سبحان قدرت‌نمایی خود را در قالب خلق موجودات و اشیاء یادآوری می‌کند و خلقت روز یکی از انواع قدرت‌نمایی‌های حضرت حق است. خداوند روز را زمان زندگی و عیش افراد قرار داده.
قبل از آن‌که به تفسیر آیه بپردازیم واژه معاش را بررسی می‌کنیم:
معانی معاش
- عیش به معنای زندگی کردن، خوراک و نان می‌باشد و معاش به معنای رزق و روزی، وسیله زندگی، زمان یا مکان بدست آوردن روزی است.
- مفسرین عیش را به معنای حیات دانسته‌اند. یعنی خدای سبحان روز را زمان زندگی قرار داده به نظر ایشان گویا زندگی در خواب متوقف می‌شود.
چرا روز، زمان زندگی است؟
قران در سوره مبارکه فرقان آیه 47 می‌فرماید:
«وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَ جَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا»
«او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد، و خواب را مایه استراحت، و روز را وسیله حرکت و حیات!»
- روز زمانی است که انسان از خواب جدا شده و لازمه این جدایی، حرکت است.
- روز زمان طلب معیشت و مصالح دنیوی است.
- روز زمانی برای تصرف انسان در عالم ماده است. در مقابل خواب که هیچ تصرفی ندارد.
زمان حیات
خدای سبحان نفرمود: ما روز را زمان بیداری قرار دادیم بلکه فرموده: «ما روز را زمان حیات قرار دادیم» یعنی لازمه بیداری زندگی کردن است. زندگی که غفلت و سستی در آن راه نداشته باشد.
تدارک توشه آخرت
مفسرین شب را جنبه بشری و حیوانی دانسته‌اند زیرا در شب غفلت بر انسان عارض می‌شود و روز را جنبه روحانی. آنان می‌گویند اگر خدای سبحان کلمه معاش را مطلق به کار گرفته بدان معناست که کسب زندگی مادی و معنوی در روز صورت می‌گیرد پس روز زمانی است که انسان هم می‌تواند به امور مادی خود توجه کند و هم با زندگی صحیح توشه آخرت و معنویت خود را تدارک ببیند. نباید تصور شود که تدارک توشه آخرت فقط در شب میسّر است بلکه آیه بیان می‌دارد که از طریق زندگی اجتماعی سالم امورات معنوی و توشه‌اخروی نیز تدارک دیده می‌شود.
مفسری می‌گوید: این آیه مترادف با آیه 64 سوره مبارکه عنکبوت است .
«وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُون»
«این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست؛ و زندگی واقعی سرای آخرت است، اگر می‌دانستند!»
این مفسر «لیل» را به شب معنا کرده و «نهار» را به قیامت.
با توجه به آیات فوق اصل زندگی در قیامت محقق می‌شود و صورت مجازی و ظاهری آن در دنیاست. دنیا از آن رو که دنیاست زندگی در آن محدود و لذت‌هایش ناپایدار است اما لذت زندگی در قیامت ماندگار است.
تدارک زمان
حضرت حق برای بندگان خویش زمان‌های متفاوتی را تدارک دیده است. همان خدایی‌که زندگی حیوانی را تدارک دید و بخشی از وجود انسان را به خواسته‌های حیوانی او اختصاص داده همان خدا زمانی را تدارک می‌بیند که انسان شاهد جمال و جلال حضرت حق باشد.
قرآن می‌فرماید:
«وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً»[1]
«ما شب و روز را دو نشانه توحید و عظمت خود قرار دادیم؛ سپس نشانه شب را محو کرده، و نشانه روز را روشنی‌بخش ساختیم»
یعنی خدا زندگی حقیقی شما را زمانی قرار داد که شما شاهد الطاف حق و ربوبیت او باشید و مانع و غباری در مقابل این شهود نباشد.
ممکن است کسی نیم قرن زندگی کند اما زمان‌های اندکی را شاهد قدرت خدای سبحان یا شاهد حکمت و ربوبیت حضرت باشد. چنین فردی بیشتر عمر خود را حقیقتاً در شب سپری کرده است زیرا اصل زندگی مربوط به زمانی است که روحانیت جلوه‌گر‌شود و زندگی حیوانی مقدمه‌ای برای جلوه‌گری آن است.
انسان ذات‌الابعاد است جسم و روح او هر دو لذت می‌برند اما حقیقتاً جسم مرکبی برای مدارج کمالی روح است. از همین روست که کلمه «عیش» تنها برای جنس بشر بکار می‌رود و از عبارت «حیات» برای ملائک استفاده می‌کند.
علت تقدم «لیل» بر «نهار»
تقدم «لیل» بر «نهار» در آیه نشان می‌دهد که شب مقدمه‌ای برای تلاش روز است. همان‌طور که مرکب جسم مقدمه‌ای برای سیر کمالی روح به سوی نور و روشنایی می‌باشد.
تاریخ جلسه: 96/5/29- جلسه 5
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] – سوره مبارک اسرا، آیه 12
