حمد و شکر ـ بخش اول

در  اواسط دعای اول صحیفه سجادیه می‌خوانیم:

 «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَوْ حَبَسَ عَنْ عِبَادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدِهِ عَلَى مَا أَبْلَاهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتَابِعَةِ، وَ أَسْبَغَ عَلَیهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظَاهِرَةِ، لَتَصَرَّفُوا فِی مِنَنِهِ فَلَمْ یحْمَدُوهُ، وَ تَوَسَّعُوا فِی رِزْقِهِ فَلَمْ یشْكُرُوهُ وَ لَوْ كَانُوا كَذَلِكَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِیمِیةِ فَكَانُوا كَمَا وَصَفَ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ: «إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ بَلْ‏ هُمْ‏ أَضَلُ‏ سَبِیلًا»

«و سپاس خدای را که اگر بندگانش را از معرفت سپاسگزاری بر عطایای پیاپی که به آنان داده و نعمت‏‌های پیوسته که بر ایشان کامل ساخته محروم می‏‌نمود، نعمت‏‌هایش را صرف نموده و سپاس نمی‏‌گزاردند و در روزی او فراخی می‏‌یافتند و شکر نمی‏‌کردند و اگر چنین می‏‌بودند از حدود انسانیت بیرون شده، به مرز حیوانیت می‌‏رسیدند و چنان می‏‌بودند که در کتاب محکمش فرموده: «ایشان جز به چارپایان نمانند، بلکه از آنان گمراه‌‏ترند»»

سپاس خدایی را كه اگر عبادش را از معرفت سپاسگزاری بر عطایایی بیابی كه به آنان داده و نعمتهای پیوسته كه بر ایشان كامل ساخته، محروم می‌نمود. نعمتهایش را صرف نموده و سپاس نمی‌گزاردند و در روزی او فراخی می‌یافتند و شكر نمی‌كردند و اگر چنین می‌بودند كه در كتاب محكمش فرموده، ایشان جز به چارپایان نماند بلكه از آنان گمراه‌ترند.

ره‌آوردهای ناشکری

• خارج شدن از مرز انسانیت

در توضیح این فراز از صحیفه باید عرض كنیم كه امام سجاد علیه‌السلام كسی را كه در قبال نعمات مختلف، تشكر و سپاسگزاری نمی‌كند، حیوان و چارپا می‌داند یعنی انسان، زمانی از مرز انسانیت خارج می‌شود كه:

شاكر نعمات خالق و مخلوق نباشد.

‌ متوجه سلامتی و امنیّت و عافیتی كه خدای سبحان به او داده نباشد.

متوجه لطف و كمك‌رسانی هم‌نوعان خود نباشد و مجوز شكر را بر خود ممنوع كرده باشد پس چنین انسانی حتماً‌ در دایره حیوانیت وارد شده است گر چه بواسطه لطف و كرم خداوند نعمت از او سلب نگردیده باشد.

• عقوبت خداوند

بطور كلی ما باید متوجه نعمت‌های ظاهری و آشكار و پی در پی و سریالی خداوند باشیم و اگر این توجه از ما گرفته شود، در حقیقت مورد عقوبت خداوند قرار گرفته‌ایم زیرا اساساً تمام لذت انسان به مدح و ثنای آن مُنعِمی است كه نعمات را تفضلاً به او عطا كرده است حال اگر زباناً‌ و قلباً‌ عاجز از مداحی و تشكر از او باشد حتماً‌ چون حیوان، زبانش لال از صحبت و فاقد هر گونه ادراك و تعقل شده است.

گاهی عدم شكرگزاری باعث كم شدن نعمت نمی‌شود و استدراجاً نعمت تداوم دارد امّا با حیوانی محشور خواهد شد كه رزقش وسیع است امّا زبان حمد ندارد. چنانچه افراد بی‌دین و لامذهبی هستند كه رزق وسیع و نعمات فراوان دارند امّا شاكر حضرت حق نیستند و اساساً‌ ادراك این امر را هم ندارند.

بنابراین به تعبیر امام سجاد علیه‌السلام ما به الامتیاز و حد فارق انسان از حیوان، حامدیت و شاكریت اوست. حیوان از همه چیز استفاده می‌كند اما وقت استفاده، نه تشكری كرده، نه حریمی می‌شناسند و نه محدودیتی دارند.

بنابراین مصرف نعمت برای انسان باید پله كان تكامل و رشد او باشد. در واقع حیوان از جایگاه خود ارتقاء نمی‌یابد امّا انسانی كه قرار بود با مصرف نعمت، انس به حق پیدا كند و از طریق نعمت به منعم واصل گردد، با حمد نكردن و عدم سپاس از خداوند، مراتبش را از حیوان هم بیشتر تنّزل خواهد داد.

از طرفی حیوان اگر شاكر نباشد، مستحق عقاب نیست ولی انسان بدلیل شكر نكردن عقاب می‌شود، زیرا انسان صاحب عقل است و هر عقل سلیمی اقتضای ثناگویی از منعم را دارد و اصولاً‌ امر ثناگویی فطری و ذاتی انسان است حال انسان متدین از حق و اولیای حق و شهدا و علماء و امور باقی ثناگویی و تعریف می‌كند و انسان غیر الهی از امور پست و بی‌ارزش و مجازی و فانی تعریف می‌كند و اگر انسانی پیدا شود كه ثناگویی هیچ امری را نداشته باشد، قطعاً‌ از حیوانات نیز افول و تنزل مرتبه‌اش بیشتر خواهد بود، چنانچه سگ و اسب و … بعضاً شكری از صاحبانشان دارند.

«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُكْرِه‏»

«سپاس خدایی را بر آنچه از وجود مباركش به ما شناسانده و بر آنچه از شكرش به ما الهام فرموده»

خدای سبحان را شاكریم كه در جای جای زندگی‌ خودش را به ما معرفی كرده و خودش را برای بنده مجهول نگذاشته است پس ما خدایی را كه عبادت می‌كنیم می‌شناسیم، از عامی‌ترین افراد بخواهید خدا را معرفی كند، می‌گوید:‌ «قُل هُوَ اللهُ اَحَد» می‌گوید: «بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحِیم»

شکرگذاری، فطری است

در واقع خداوند سپاسگزاری و شناخت از خودش را به انسان الهام كرده و این الهام ربّانی باعث شده كه ما فطرتاً‌ شكرگزاری را بدون طی مراحل آموزشی، انجام دهیم و این امر تحصیلی و اكتسابی نباشد. و اگر ما مصرف كننده دایم نعمات بودیم بدون اینكه خداوند شكرگزاری را به قلب ما الهام کند، در حقیقت انسان هم به مثابه حیوان آفریده می‌شد.

راه‌های کسب معرفت

معرفت هر چیز از سه راه بدست می‌آید:

1. مشاهده شیی
2. مشاهده آثار شیئ
3. مشاهده اسباب و علل آن چیز

حال مشاهده حضرت حق از طریق آثار و نشانه‌های آن است زیرا فاعل قابل رؤیت نیست، اگر چه بزرگان معرفتی و كسانی كه در نماز حضور قلب دارند، خود را علی الدوام در محضر حق احساس می‌كنند، امّا آنچه بین همه مردم رواج دارد، مشاهده آثار حق است و پی بردن از مؤثر به اثر، واضح‌ترین راه شناخت خداوند است. و همین پی بردن گویای استفاده از نعمات و افاضات حق است بطور مثال باران اثر خداوند است و عامل حیات و منفعت برای انسان و اگر شكری بر این باران كه به ما الهام شده، بكار نگیریم و مسیر فطرت را دگرگون كنیم، قطعاً‌ از حیوان پست‌تر هستیم.

تاریخ جلسه؛ 1393.7.14 ـ جلسه اول

«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»