حکمت اذان و بخش‌های مختلف آن
امام رضا علیه‌السلام در حدیثی طولانی به حکمت برخی از امور عبادی اشاره کردند که در این جلسه بحث اذان را پیگیری می‌کنیم:
حکمت اذان
حضرت فرمودند:
«اگر پرسش‌گری از من سؤال كند كه چرا دستور به اذان داده شده است؟ می‌گویم: به چند دلیل: 1. اذان یادآوری است برای آن كس كه وقت نماز را فراموش كرده است. 2. اذان مایه آگاهی و بیداری اهل غفلت است. 3. اذان برای كسی كه زمان را نمی‌داند؛ باعث شناخت زمان است. (در قدیم، وقت با اذان مشخص می‌شد، مثلا می‌گفتند یك ساعت قبل از اذان یا دو ساعت بعد از اذان) 4. اذان دعوت كننده‌ای است به سوی عبادت خداوند که افراد را به بندگی او تشویق و ترغیب می‌كند. 5. بندگان به وسیله اذان اقرار به توحید می‌كنند. 6. اذان آشكار كننده ایمان بندگان است. 7. وسیله اعلان اسلام است. 8. اذان اعلامی است برای كسانی كه عبادت را فراموش كرده‌اند. (اذان یعنی اعلام؛ به اذان‌گو «مُؤَذِّن» می‌گویند یعنی اعلام كننده)»
اذان فرصتی‌ست برای علنی کردن اعتقادات؛ چرا که در شرایط عادی نباید اعتقادات صحیح پنهان بماند. همه باید از ایمان فرد آگاه باشند. مستحب است اذان در خانه بلند گفته شود تا اعتقادات صحیح برای اهل خانه یادآوری و تکرار شود.
حکمت تکبیر ابتدای اذان
در ادامه حضرت می‌فرمایند:
«اگر كسی از من سؤال كند چرا در ابتدای اذان، قبل از تهلیل، تكبیر گفته می‌شود؟ پاسخ خواهم داد: زیرا خداوند سبحان اراده كرده اولین جمله اذان با اسم او آغاز شود؛ زیرا اسم خداوند در تکبیر اولین کلمه است و در تهلیل آخرین کلمه. پس اذان با جمله‌ای شروع می‌شود که نام خداوند در ابتدای آن است؛ نه با جمله‌ای که نام خدا آخر آن است»
«الله اكبر» در ابتدا و «لا اله الا الله» در انتها اذان به این معناست كه شروع و پایان هر حركتی باید با اسم خدا باشد.
علت تکرار عبارات اذان
حضرت در ادامه می‌گویند:
«اگر سؤال شود كه چرا عبارت‌های اذان دو تا دوتا تكرار می‌شود؟ پاسخ این است: برای آن كه تأكیدی بر گوش مستمع باشد كه اگر بار اول نشنید؛ بار دوم بشنود. ضمن اینکه اصل نماز هم دو ركعت دو رکعت است به همین خاطر عبارات اذان نیز دوتا دوتا قرار داده شده»
علت تکبیرات چهارگانه ابتدای اذان
حضرت در ادامه می‌گویند:
«اگر سؤال شود كه چرا تكبیر اول اذان چهارتاست ؟ پاسخ این است: زیرا اذان وقتی گفته می‌شود كه غفلتاً آغاز می‌شود(مستمع خالی‌الذهن است) و پیش از آن کلامی نبوده است که مستمع را متوجه کند. از این رو چهار بار تكرار می‌شود تا هشداری برای شنوندگان برای جملات پس از آن باشد»
حکمت شهادتین در اذان
حضرت در ادامه می‌فرمایند:
«اگر پرسیده شود چرا بعد از تكبیر شهادتین گفته می‌شود؟ پاسخ این است: به آن دلیل كه اول ایمان، توحید و اقرار به وحدانیت خدای سبحان و در مرحله دوم اقرار به رسالت رسول است. در حقیقت اطاعت از خدا و پیامبرش و معرفت آن دو قرین یکدیگرند. اصل ایمان فقط شهادت دادن است و هر شهادتی در اذان دو مرتبه تکرار می‌شود همان‌طور که در غیر اذان نیز دوبار شهادت مورد پذیرش است. وقتی اذان‌گو اقرار به توحید و رسالت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را بیان می‌كند؛ گویا كل ایمان را بیان كرده چون اصل ایمان، همان اقرار به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است»
علت بیان جمله «حیّ علی الصلاة»
«اگر سؤال شود كه چرا بعد از شهادتین، «حیّ علی الصلوة» گفته می‌شود؟ پاسخ این است: زیرا در حقیقت، اذان برای جایگاه نماز وضع شده است و این جمله برای دعوت به نماز است؛ پس دعوت به نماز در وسط اذان قرار داده شده است. پیش از آن مؤذن چهار جمله شامل دو تکبیر و دو شهادت مکرر به توحید و نبوت را بیان می‌کند و نیز بعد از آن چهار جمله بیان می‌کند: «حیّ علی الفلاح» مکرر و «حیّ علی خیرالعمل» مکرر، سپس تکبیر مکرر و تهلیل مکرر تا کلام را با نام خدا به پایان برساند»
«حیّ علی الصلوة» در وسط اذكار اذان قرار گرفته تا بر استحكام جایگاه نماز تأكید بیشتری شود و اگر كسی از اول و آخر اذان غافل شود به یقین فرازهای وسط را می‌شنود و این جمله در وسط اذان است تا كسی از شنیدن آن شانه خالی نكند.
دلیل تفاوت ابتدا و انتهای اذان
سپس حضرت می‌فرمایند:
«اگر سؤال شود چرا آخر اذان تهلیل قرار داده شده و مانند ابتدای اذان، تکبیر قرار داده نشده است؟ پاسخ این است: زیرا در جمله «لا إله الا الله» نام خداوند در آخر قرار گرفته است و خداوند دوست دارد کلام با نام او ختم شود همان‌طور که (دوست دارد) کلام با نام او آغاز شود»
دلیل قرار گرفتن «لا إله الا الله» در انتهای اذان
«اگر سؤال شود چرا به جای «لا إله الا الله» در آخر اذان، عبارت «سبحان الله» یا «الحمدلله» ذكر نشده است با اینکه در آخر این عبارات نیز «الله» قرار دارد؟ پاسخ این است: تهلیل اقرار به یکتایی خداوند است و نفی همه شریک‌ها از خداست که معبود گرفته شده‌اند و این اقرار اساس ایمان است و اعظم از تسبیح و تحمید است»[1]
تاریخ جلسه: 86/11/8 ـ جلسه 16
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] عیون اخبارالرضا، ج2، ص105 و 106
