نصیحت به چه کسی و در چه اموری مفید است؟
ریان بن صلت نقل می‌کند:
«جَاءَ قَوْمٌ بِخُرَاسَانَ إِلَى الرِّضَا ع فَقَالُوا إِنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ بَیتِكَ یتَعَاطَوْنَ أُمُوراً قَبِیحَةً فَلَوْ نَهَیتَهُمْ عَنْهَا فَقَالَ لَا أَفْعَلُ فَقِیلَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنِّی سَمِعْتُ أَبِی یقُولُ النَّصِیحَةُ خَشِنَةٌ»[1]
«عده‌ای به خراسان و به خدمت امام رضا علیه‌السلام رفتند و گفتند: «عده‌ای از خانواده شما كارهای قبیح انجام می‌دهند، بهتر بود آنان را نهی می‌فرمودید»، حضرت فرمودند: «این كار را نمی‌كنم»، گفتند: «چرا؟»، حضرت فرمودند: «از پدرم شنیدم كه فرمود: «نصیحت ناخوشایند و تلخ است» (ظاهراً منظور روایت از كارهای قبیح، كارهای پست است نه محرمات)»
پاسخ حضرت كوتاه و اثر گذار است. ایشان در این پاسخ كوتاه به چند نكته اشاره كردند:
- پاسخ حضرت به سؤال كنندگان بسیار كوتاه و خلاصه است. حکمت این پاسخ در این است که:
كم گوی و گزیده گوی چون دُر تا ز اندك تو جهان شود پُر[2]
كوتاه‌گویی و مفیدگویی از آداب سخن است؛ زیرا سخن اگر كوتاه و پرمایه باشد بسیار اثرگذارتر از سخن بلندی است كه فایده چندانی ندارد. كلام كوتاه شنونده صاحب فكر را به تفكر وامی‌دارد و او را مجبور می‌كند تا جوانب سخن را دریابد. او باید كلام را چندان جابه‌جا كند تا بتواند به كنه و حقیقتش پی ببرد.
همچنین اگر كلام طولانی شود شنونده را خسته می‌كند. حضرت حال مستمعین خود را می‌شناسد و نسبت به حال آنان پاسخ‌گوست. گاهی در برخی روایات می‌بینید حضرت برای یك سؤال ساده، پاسخ بسیار گسترده می‌دهند و لایه‌های سخن را باز می‌كنند و گاه می‌بینید چنین كوتاه پاسخ‌گو هستند و گاهی پاسخ را از خود سؤال كننده می‌پرسند.
- حضرت با این پاسخ، به این موضوع اشاره می‌کنند که هر چند این افراد از بستگان من هستند اما معلوم نیست تازیانه تربیتی مرا قبول كنند. صرف پیوند خویشاوندی یا دوستی دیرینه زمینه را برای پذیرش نصیحت ایجاد نمی‌کند؛ برای پذیرش واقعیت‌ها افراد باید آمادگی داشته باشند وگرنه اگر سخنی گفته شود آن سخن در جایگاه خود نیست.
حضرت از آن رو كه جلوه نام حكیم حضرت حق هستند؛ می‌دانند كه موعظه كردن خویشاوندان‌شان در این زمان نتیجه‌ای ندارد. امام معصوم آگاه‌ترین فرد به وظایف خویش است و اگر امری را حكیمانه نبیند به یقین از آن دست می‌كشد.
زیاد دیده می‌شود كه افراد از نتیجه كار اشتباه خویش آگاه‌اند ولی معمولاً بر انجام آن اصرار دارند؛ مثلاً آن كس كه دروغ می‌گوید و غیبت می‌كند؛ از اثرات سوء این رذیله‌های اخلاقی آگاه است ولی اگر نصیحت‌كننده سخنی بگوید و نتایج كار سوء او را یادآوری كند خوشایندش نخواهد بود. از این رو انسان آگاه كسی را نصیحت می‌كند كه پذیرش نصیحت را داشته باشد.
- اگر امام رضا علیه‌السلام از نصیحت دست می‌كشند چون می‌دانند كلام حق باید به جا استفاده شود؛ نصیحت نیز جدای از این قانون نیست. حضرت می‌فرمایند: «نصیحت خشن و تلخ است» یعنی زمانی كه شما قصد نصیحت كسی را دارید باید مطمئن باشید كه او پذیرای این خشونت و تلخی هست. درست است که حقیقت نصیحت خیرخواهی است اما در ساختارش تلخی و خشونت نهفته است.
تاریخ جلسه: 86/9/12
«برگرفته از بیانات استاد زهره بروجردی»
[1] عیون اخبارالرضا، ج1، ص290
[2] جناب نظامی
